Nadciśnienie tętnicze to choroba powszechna, dotycząca ponad 11 mln Polaków. Jest głównym czynnikiem ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego, na który mamy wpływ. Czym jest nadciśnienie tętnicze i jak mu zapobiegać? W jaki sposób rozpoznać nadciśnienie?
Spis treści:
- Czym jest nadciśnienie tętnicze?
- Normy ciśnienia tętniczego
- Przyczyny nadciśnienia tętniczego
- Rodzaje nadciśnienia tętniczego
- Objawy nadciśnienia tętniczego
- Nadciśnienie tętnicze - jak je rozpoznać?
- Jak prawidłowo badać ciśnienie krwi w warunkach domowych?
- Leczenie nadciśnienia tętniczego
- Jak zapobiegać nadciśnieniu? Domowe sposoby
- Nadciśnienie tętnicze - powikłania
Czym jest nadciśnienie tętnicze?
Ciśnienie tętnicze to siła, jaką krew wywiera na ściany naczyń tętniczych, wyrażana w milimetrach słupa rtęci (mm Hg). Określana jest za pomocą dwóch parametrów: ciśnienia skurczowego i ciśnienia rozkurczowego. Optymalne ciśnienie tętnicze wynosi mniej niż 120/80. Pierwsza z tych wartości to właśnie ciśnienie skurczowe. Pokazuje ono z jaką siłą krew jest wyrzucana z lewej komory serca do aorty. Druga, niższa wartość to ciśnienie rozkurczowe. Mierzone jest ono podczas spoczynku serca, w momencie rozkurczu lewej komory. Ciśnienie tętnicze nie jest wartością stałą. Podlega licznym wahaniom. Zmienia się w ciągu doby. Wzrasta na krótko przed przebudzeniem i stopniowo rośnie, osiągając najwyższą wartość ok. godziny 9-10. Następnie spada, a w porze wieczornej znowu nieco wzrasta. Najniższe ciśnienie obserwuje się podczas snu. Utrzymywanie odpowiedniego ciśnienia krwi jest kluczowe dla prawidłowego funkcjonowania całego organizmu. Umożliwia ono zaopatrywanie tkanek w tlen i transportowanie produktów przemiany materii.
Ciśnienie krwi jest regulowane przez wiele mechanizmów. Ich celem jest utrzymanie organizmu w stanie równowagi i dostosowywanie się do aktualnych warunków. Podczas aktywności fizycznej lub w momencie odczuwania silnego stresu, ciśnienie krwi jest większe, a w trakcie snu lub odpoczynku - mniejsze. Biorąc pod uwagę różne odcinki układu krwionośnego, również można zauważyć znaczące różnice ciśnienia krwi. Im bliżej serca, tym wartości te są wyższe. W żyłach i naczyniach włosowatych kończyn dolnych są one już znacznie niższe.
Gdy wartości ciśnienia tętniczego stale przekraczają prawidłowy zakres, mówimy o nadciśnieniu. Zgodnie z szacunkami, schorzenie to dotyczy ponad 11 mln Polaków. Częstotliwość jego występowania na świecie stale rośnie, co wynika głównie z prowadzonego stylu życia. Co więcej, około 30% chorych nie jest świadomych choroby. Niebezpieczeństwa związane z powolnym, lecz ciągłym rozwojem nadciśnienia tętniczego w połączeniu ze zbyt niską wykrywalnością powodują, że choroba ta jest poważnym problemem zdrowotnym. Do 2025 roku, może on dotyczyć nawet co 3. osoby dorosłej.
Normy ciśnienia tętniczego
Optymalna wartość ciśnienia tętniczego to taka, w której ciśnienie skurczowe (CS) jest niższe niż 120 mm Hg, a ciśnienie rozkurczowe (CR) nie przekracza 80 mm Hg. Wyższe wartości ciśnienia krwi klasyfikujemy następująco (pierwszy zakres oznacza ciśnienie skurczowe, a drugi ciśnienie rozkurczowe):
- prawidłowe - 120-129 i/lub 80-84
- wysokie prawidłowe - 130-139 i/lub 85-89
- nadciśnienie tętnicze 1. stopnia - 140-159 i/lub 90-99
- nadciśnienie tętnicze 2. stopnia - 160-179 i/lub 100-109
- nadciśnienie tętnicze 3. stopnia - ciśnienie skurczowe jest równe lub wyższe niż 180 mm Hg i/lub ciśnienie rozkurczowe jest równe lub wyższe niż 110 mm Hg
Oznaczenie i/lub pokazuje, że nawet gdy tylko jedna wartość (ciśnienie skurczowe lub rozkurczowe) przekracza zalecany zakres, można rozpoznać nadciśnienie tętnicze. Oddzielną grupą są pacjenci, u których przy jednoczesnych wysokich wartościach ciśnienia skurczowego (powyżej 140 mm Hg), ciśnienie rozkurczowe jest stosunkowo niskie (nie przekracza 90 mm HG). Diagnozuje się wówczas izolowane skurczowe nadciśnienie tętnicze.
Przyczyny nadciśnienia tętniczego
Na rozwój nadciśnienia tętniczego u większości chorych wpływ ma styl życia. Obecny, sprzyja nie tylko rozwojowi nadciśnienia, ale też problemom z cholesterolem i glukozą. Nadciśnienie rzadko jest jedynym schorzeniem, na które cierpi pacjent. Zwykle występuje jednocześnie z cukrzycą, otyłością, hipercholesterolemią i innymi chorobami układu krążenia. Oto czynniki, które zwiększają ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego:
- mała aktywność fizyczna,
- spożywanie wysokoprzetworzonych pokarmów, bogatych w sól i cukier,
- częste spożywanie posiłków o wysokiej zawartości nasyconych tłuszczów,
- zwiększone spożycie alkoholu i palenie papierosów,
- długotrwałe narażenie na silny stres,
- niska masa urodzeniowa - zaburzenia rozwojowe już w okresie prenatalnym zwiększają szanse na podwyższone ciśnienie w dorosłym życiu,
- choroby układu krążenia, układu nerwowego, nadnerczy i choroby nerek,
- stosowane leki, np. doustne środki antykoncepcyjne.
Wśród czynników na które nie mamy wpływu jest wiek. U osób powyżej 80. roku życiu, nadciśnienie tętnicze dotyczy 70% z nich. Wysokie ciśnienie jest coraz większym problemem również ze względu na postępujące starzenie się społeczeństwa. Z roku na rok , liczba chorych na nadciśnienie tętnicze i związane z nim choroby układu krążenia będzie więc rosła. Uważa się też, że negatywny wpływ na układ krążenia i ciśnienie krwi ma zanieczyszczenie powietrza. Izolowane skurczowe nadciśnienie tętnicze pojawia się zwykle u osób starszych. Przyczyną jest najczęściej postępująca z wiekiem sztywność aorty.
Rodzaje nadciśnienia tętniczego
Nadciśnienie tętnicze możemy podzielić na wtórne i pierwotne. Nadciśnienie wtórne, jak sama nazwa wskazuje, jest wynikiem pewnych zaburzeń, chorób lub stosowanych leków. Wśród możliwych przyczyn można wymienić choroby nerek, obturacyjny bezdech senny, niedoczynność lub nadczynność tarczycy, stosowanie niektórych leków przeciwdepresyjnych lub glikokortykosteroidów. Wtórne nadciśnienie tętnicze występuje zaledwie u 5-10% chorych. Znacznie częściej rozwija się nadciśnienie pierwotne. W tym przypadku nie ma lub nie udaje się jednoznacznie wskazać przyczyny tej choroby. Nadciśnienie pierwotne rozwija się pod wpływem wymienionych wyżej czynników środowiskowych i czynników genetycznych.
U części pacjentów można zauważyć tzw. nadciśnienie białego fartucha. Jest to dość częste zjawisko, które może dotyczyć nawet połowy osób w wieku podeszłym i nieco mniejszego odetka osób młodszych. Pomiar ciśnienia u tych pacjentów, przeprowadzany w gabinecie lekarskim, daje wyższe wartości niż pomiar w warunkach domowych. Nagły i najczęściej chwilowy wzrost ciśnienia jest wynikiem reakcji stresowej. W tej grupie chorych szczególnie istotne jest regularne badanie ciśnienia w domu, aby nie zdiagnozować błędnie nadciśnienia tętniczego w oparciu o pomiary wykonywane przez personel medyczny. Co ciekawe, dostępne wyniki badań pokazują, że osoby z nadciśnieniem białego fartucha są w większym stopniu narażone na ryzyko rozwoju cukrzycy, bezobjawowe uszkodzenia naczyń krwionośnych i wystąpienia utrwalonego nadciśnienia tętniczego w przyszłości, w stosunku do osób z prawidłowym ciśnieniem krwi. Jeszcze innym rodzajem choroby jest tzw. maskowane nadciśnienie tętnicze. Jest to odwrócone nadciśnienie białego fartucha. Ciśnienie krwi, mierzone w gabinecie lekarskim jest prawidłowe, ale poza nim jest podwyższone. Ta przypadłość dotyczy ok. 15% pacjentów, u których badanie ciśnienia wykonywane przez personel medyczny daje prawidłowe wartości. Maskowane nadciśnienie tętnicze częściej zdarza się u osób młodszych, płci męskiej, obciążonych silnym stresem i aktywnych fizycznie.
Objawy nadciśnienia tętniczego
Nadciśnienie tętnicze to choroba, która przez wiele lat może rozwijać się bezobjawowo. Lekko podwyższone ciśnienie tętnicze krwi najczęściej nie powoduje nieprzyjemnych dolegliwości. Wręcz przeciwnie. Chorzy mogą czuć więcej siły i ochoty na różne aktywności. U pacjentów, u których wartości ciśnienia tętniczego są już znacznie podwyższone, występują takie objawy jak bóle głowy, łatwiejsze męczenie się, problemy ze snem lub szumy w uszach. Dolegliwości te nie są jednak na tyle specyficzne ani charakterystyczne dla nadciśnienia, aby chory powiązał je z tą chorobą. Jest to jedna z przyczyn niskiej wykrywalności podwyższonego ciśnienia krwi. Z tego właśnie powodu, u znacznej ilości pacjentów, nadciśnienie wykrywane jest podczas przypadkowych badań kontrolnych. Bardziej nasilone objawy pojawiają się najczęściej dopiero z rozwojem powikłań. Naczynia krwionośne stają się coraz bardziej narażone na rozwój zmian miażdżycowych, rośnie ryzyko udaru mózgu, niewydolności serca i innych zaburzeń.
Nadciśnienie tętnicze - jak je rozpoznać?
Jednorazowe wykrycie podwyższone ciśnienia tętniczego krwi nie jest jeszcze równoznaczne z nadciśnieniem. Aby móc zdiagnozować chorobę, należy przeprowadzić co najmniej dwukrotny pomiar ciśnienia tętniczego i to nie podczas jednej wizyty. Jeśli uśrednione wyniki, uzyskane podczas tych badań wynoszą lub przekraczają wartość 140/90 mm Hg, diagnozuje się nadciśnienie tętnicze. Należy przy tym zaznaczyć, że wystarczy, kiedy tylko jedna z tych wartości (ciśnienie skurczowe lub rozkurczowe) zostanie osiągnięta. Czasem możliwe jest rozpoznanie nadciśnienia już podczas jednej wizyty u lekarza, jeśli uzyskana wartość wyniesie minimum 180/110 mm Hg i nie można znaleźć czynników, które byłyby tego przyczyną (np. stosowane przez chorego leki). U części pacjentów, dla potwierdzenia diagnozy, zalecane jest sprawdzanie ciśnienia w domu. Jeśli średnie wyniki, uzyskane w przeciągu min. 3 dni są równe lub wyższe niż 135 mm Hg dla ciśnienia skurczowego i 85 dla ciśnienia rozkurczowego, można rozpoznać nadciśnienie tętnicze. Wartości te są więc niższe o 5 jednostek, w stosunku do wyników, które umożliwiają zdiagnozowanie nadciśnienia w placówce służby zdrowia.
Uzyskując optymalne wartości ciśnienia tętniczego krwi (<120/80), zaleca się powtarzać badanie przynajmniej raz na 5 lat. Jeśli uzyskane wyniki są prawidłowe (120-129/80-84), należy badać ciśnienie nie rzadziej niż raz na 3 lata. Jeśli natomiast otrzymane wartości wskazują na wysokie prawidłowe ciśnienie tętnicze krwi, badanie należy powtarzać co najmniej raz na rok. W tym przypadku należy też sprawdzić, czy pacjent nie cierpi na maskowane ciśnienie tętnicze, wykonując częstsze pomiary w warunkach domowych.
Jak prawidłowo badać ciśnienie krwi w warunkach domowych?
Wartość ciśnienia można w łatwy sposób samodzielnie kontrolować w domu. Większość gospodarstw domowych posiada w apteczce ciśnieniomierz. Wykonywanie pomiaru w warunkach domowych jest komfortowe dla pacjenta. Umożliwia przeprowadzenie badania w dowolnym momencie. Nie bez znaczenie jest też konieczność zaangażowania samego pacjenta w wykonanie pomiaru, co korzystnie wpływa na kontrolowanie stanu zdrowia i efektywność leczenia w przypadku zdiagnozowania nadciśnienia.
Jak zatem prawidłowo kontrolować ciśnienie tętnicze w domu? Na pewno z wykorzystaniem dobrej jakości ciśnieniomierza. Zaleca się używanie ciśnieniomierzy automatycznych naramiennych, posiadających walidację. Dobra jakość urządzenia jest kluczowa dla uzyskania wiarygodnych wyników. Aby wykluczyć lub potwierdzić wysokie ciśnienie należy wykonywać pomiary minimum przez 3 dni (najlepiej 6-7 dni) o stałych porach np. o 8.00 i 20.00. Jednorazowo przeprowadza się 2 pomiary, między którymi należy zachować kilka minut przerwy. Uzyskane wyniki trzeba wpisać do dzienniczka kontrolującego ciśnienie.
Aby prawidłowo zbadać ciśnienie, chory powinien na co najmniej 30 minut przed pomiarem powstrzymać się od spożywania produktów, które mogą zaburzać wynik, typu kawa, alkohol lub papierosy. Badanie powinno być przeprowadzone po min. 5 minutach odpoczynku, w pozycji zapewniającej pacjentowi komfort. Rękę na którą zakładamy mankiet należy zgiąć w łokciu i ułożyć na poziomie serca. Uzyskany wynik można traktować jako wiarygodny, jeśli na danej kończynie nie ma uciskającej odzieży. Zaleca się, aby badanie ciśnienia wykonywać przed zażyciem leków i przed jedzeniem. Wyniki zebrane z pomiarów w warunkach domowych są ważnym elementem w procesie leczenia, lecz nigdy nie mogą być podstawą do samodzielnej zmiany dawkowania przepisanych przez lekarza preparatów.
Leczenie nadciśnienia tętniczego
Leczenie nadciśnienia tętniczego polega na wprowadzeniu zalecanych zmian w stylu życia i farmakoterapii. Udowodniono, że spadek CS o 10 jednostek lub CR o 5 jednostek zmniejsza ryzyko udaru o ok. 35%, a niewydolności serca o ok. 40%. Pacjentom z nadciśnieniem zaleca się zmodyfikowanie prowadzonego trybu życia: zmniejszenie masy ciała, zdrowe odżywianie się, zaprzestanie palenia papierosów i zwiększenie aktywności fizycznej. U większości pacjentów, same zmiany w stylu życia, choć bardzo potrzebne i wpływające na ogólny stan zdrowia, nie są wystarczające do uzyskania prawidłowych wartości ciśnienia. Konieczne jest wprowadzenie odpowiednich leków, o potwierdzonej skuteczności w leczeniu nadciśnienia. Podstawowe grupy stosowanych preparatów to: diuretyki, beta-adrenolityki, blokery kanału wapniowego, inhibitory konwertazy angiotensyny i antagoniści receptora angiotensyny. Choć nazwy te mogą wydawać się niezrozumiałe, to substancje należące do tych grup znajdują się w takich popularnych lekach jak: Diuresin SR, Tertensif SR, Hygroton, Vivacor, Beto ZK, Concor Cor, Isoptin, Prestarium, Valsacor i wiele, wiele innych. Wybór konkretnej substancji lub częściej kilku substancji do leczenia nadciśnienia jest kwestią bardzo indywidualną. Należy wziąć pod uwagę przeciwwskazania do stosowania danego leku, ogólne ryzyko sercowo-naczyniowe u chorego, a także ogólny stan zdrowia i inne cechy samego pacjenta (np. wiek, masa ciała i obecność innych chorób przewlekłych).
Celem terapii jest obniżenie ciśnienia do wartości poniżej 140/90. U części pacjentów, którzy dobrze tolerują leczenie, można dążyć do jego dalszego spadku <130/80. Są to jednak ogólne wytyczne. Biorąc pod uwagę konkretnego pacjenta, docelowe wartości ciśnienia, które warto uzyskać, mogą być nieco inne. Nie mniej jednak, należy dążyć do tego, aby w ciągu 3 miesięcy od rozpoczęcia leczenia uzyskać kontrolę nad ciśnieniem tętniczym. Leczenie nadciśnienia chroni naczynia krwionośne przed uszkodzeniem, zmniejsza ryzyko zawału serca, udaru i innych incydentów sercowo-naczyniowych. Ostatecznie, skuteczne leczenie nadciśnienia powoduje spadek śmiertelności wśród chorych. Ważnym elementem terapii jest jak największe zaangażowanie samego pacjenta w proces leczenia. Warto pomóc mu lepiej zrozumieć chorobę i jej konsekwencje. Im większy jest udział pacjenta w terapii, tym lepiej stosuje się on do zaleceń lekarskich.
Jak zapobiegać nadciśnieniu? Domowe sposoby
Domowe sposoby na nadciśnienie tętnicze to jednocześnie skuteczne metody na zapobieganie tej chorobie. Od dawna wiadomo, że korzystne zmiany stylu życia zmniejszają ryzyko rozwoju nadciśnienia i uszkodzenia naczyń krwionośnych. Tym samym, obniżają ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego. Najważniejsze zalecenia to:
- unormowanie masy ciała,
- zdrowe odżywianie się, oparte na zwiększonym spożyciu warzyw i owoców, przy jednoczesnym ograniczeniu produktów wysokoprzetworzonych, bogatych w tłuszcze nasycone i czerwonego mięsa,
- ograniczenie spożycia sodu,
- zmniejszenie spożycia alkoholu,
- zaprzestanie palenia tytoniu,
- regularna, umiarkowana aktywność fizyczna.
Unormowanie masy ciała wpływa pozytywnie na cały układ krążenia. Zmniejszenie wagi o 5 kg powoduje spadek ciśnienia o ok. 4,4/3,6 mm Hg. Efekt ten może być jeszcze większy u osób otyłych. Istotnym elementem profilaktyki jest sposób odżywiania się. Wiele badań wskazuje na korzyści wynikające ze stosowania diety śródziemnomorskiej u pacjentów, obciążonych wysokim ryzykiem chorób układu krążenia. Jest ona bogata w świeże warzywa i owoce, dobrej jakości tłuszcze - głównie oliwę z oliwek, ryby i produkty pełnoziarniste. Ważne jest też ograniczenie soli, które wpływa na spadek ciśnienia o kilka jednostek. Domowym sposobem na obniżenie ciśnienia, zmniejszenie ryzyka cukrzycy i otyłości jest rezygnacja ze słodzonych napojów. Ich niekorzystny wpływ na zdrowie został potwierdzony w licznych badaniach. Nie udowodniono natomiast, aby spożywanie kawy wpływało negatywnie na stan naczyń krwionośnych ani schorzenia ze strony serca. Co więcej, wykazano że kawa, a także zielona lub czarna herbata oddziałują korzystnie na serce i naczynia krwionośne.
Istotnym elementem profilaktyki jest regularna aktywność fizyczna. O umiarkowany wysiłek, dostosowany do indywidualnych możliwości warto zadbać przez 5-7 dni w tygodniu. Stopniowo należy zwiększać czas ćwiczeń, aby docelowo wynosił on min. 300 minut na tydzień. Rzucenie palenia to kolejny domowy sposób na nadciśnienie tętnicze, a jednocześnie forma profilaktyki, zmniejszająca ryzyko choroby. Każdy papieros wpływa negatywnie na częstość bicia serca i ciśnienie krwi. Jeśli pacjentowi trudno jest samodzielnie rzucić palenie, warto zastosować leki, które łagodzą objawy głodu nikotynowego i ułatwiają zerwanie z nałogiem. Częste spożywanie alkoholu nie tylko zwiększa ryzyko udaru, ale również obniża skuteczność stosowanych leków na nadciśnienie. Dlatego tak ważne jest ograniczenie lub rezygnacja z napojów alkoholowych.
Nadciśnienie tętnicze - powikłania
Nadciśnienie tętnicze stopniowo pogarsza funkcjonowanie naczyń krwionośnych. Pojawiają się zmiany miażdżycowe, zmniejsza się elastyczność ścian naczyń i w konsekwencji, następuje dalszy wzrost ciśnienia krwi. Jest to błędne koło, które bez wprowadzenia właściwego leczenia grozi poważnymi i trwałymi powikłaniami. Może pojawić się niewydolność serca, nerek, choroba wieńcowa, retinopatia, niedokrwienie kończyn dolnych, udar mózgu i zawał serca. U pacjentów, u których ciśnienie krwi jest bardzo wysokie (>180/110) może dojść do pojawienia się stanów nagłych, które wymagają szybkiej interwencji medycznej. Objawy które mogą wówczas wystąpić są różne, od silnych bólów i zawrotów głowy, po duszności i zaburzenia neurologiczne. Powikłaniem może być też krwotok mózgowy. Chorzy z nadciśnieniem tętniczym zagrożeni są również ostrym rozwarstwieniem aorty, ostrym niedokrwieniem mięśnia sercowego czy ostrą niewydolnością nerek.
Nadciśnienie tętnicze określane jest czasem jako "cichy zabójca". Przez wiele lat może nie dawać żadnych objawów. Nieleczone, prowadzi do powolnego uszkadzania naczyń krwionośnych i rozwoju groźnych powikłań. Aby zapobiegać chorobie warto prowadzić zdrowy tryb życia. Regularne kontrolowanie ciśnienia krwi umożliwia wczesne wykrycie podwyższonego ciśnienia i wdrożenie odpowiedniego leczenia.
Bibliografia:
- Zasady postępowanie w nadciśnieniu tętniczym - rok 2019, Wytyczne Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego.
- Wytyczne ESC/ESH dotyczące postępowania w nadciśnieniu tętniczym (2018), Kardiologia Polska 2019, 77, 2, s. 71-159.
- Baszczuk A., Kopczyński Z., Musialik K., Rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego na świecie i w Polsce, Forum Zaburzeń Metabolicznych, 2014, tom 5, nr 4, s.141-147.
- Prejbisz A., Kabat M., Zmienność ciśnienia tętniczego - implikacje praktyczne, Kardiologia po Dyplomie, 2012, tom 11, nr 1, s. 31-35.
