Wzdęcia, biegunki, zaparcia i dyskomfort - to tylko niektóre z symptomów często klasyfikowanych jako problemy trawienne. Jaka może być ich przyczyna? Czy może mieć to związek z rozrostem bakteryjnej flory jelitowej, znanej jako SIBO? Dokładne dane statystyczne nie są znane, ale szacuje się, że nawet 22% osób dorosłych może mieć problem z przerostem flory bakteryjnej i występowaniem typowych objawów SIBO. Dysfunkcja ta dotyczy również dużego odsetka dzieci. Jak wygląda diagnostyka i leczenie choroby? Jaką rolę odgrywa dieta w SIBO?
Spis treści:
- Czym jest SIBO, czyli zespół przerostu flory bakteryjnej jelita cienkiego?
- SIBO (small intestinal bacterial overgrowth) - kogo dotyczy problem?
- Jakie są najczęstsze przyczyny SIBO?
- Jakie są objawy SIBO (small intestinal bacterial overgrowth)?
- Diagnoza SIBO - najczęściej wykonywane badania
- Leczenie przerostu bakteryjnego
- Dieta na SIBO
- Profilaktyka SIBO - jak zapobiec nawrotom?
- Jak odróżnić SIBO od objawów IBS (zespół jelita drażliwego)?
- Rozrost flory bakteryjnej jelita cienkiego u dzieci
Czym jest SIBO, czyli zespół przerostu flory bakteryjnej jelita cienkiego?
Zespół przerostu flory bakteryjnej jelita cienkiego, czyli SIBO (small intestinal bacterial overgrowth syndrom) to wzrost liczby bakterii lub pojawienie się szczepów nietypowych w jelicie cienkim. Wystąpienie objawów SIBO ma miejsce, gdy ilość bakterii przekracza 10^5 jednostek tworzących kolonie na 1 g lub 1 ml treści bliższej części jelita cienkiego.
Mikroflora jelit pełni bardzo ważną rolę w organizmie, m.in. wspiera funkcjonowanie układu pokarmowego, odpornościowego czy zapewnia wytwarzanie ważnych składników dla funkcjonowania organizmu (np. witamin). W zależności od odcinka przewodu pokarmowego ilość bakterii probiotycznych jest inna. Najmniej liczna mikrobiota znajduje się w żołądku, a najliczniejsza w jelicie grubym. Zarówno liczebność bakterii zasiedlających przewód pokarmowy, jak ich rodzaj czy rozmieszczenie zależą od kilku czynników, tj. pH panującego w żołądku, obecności enzymów trawiennych, kwasów żółciowych, szczelności bariery jelitowej czy też motoryki jelit. Zaburzenia składu ilościowego i jakościowego mikroflory jelit generują dyskomfort i wiele nieprzyjemnych objawów trawiennych. Problem może dotyczyć dużego odsetka osób, ale ze względu na mało typowe objawy diagnoza SIBO jest bardzo trudna do postawienia, a tym samym wdrażanie właściwego leczenia opóźnia się, utrudniając pacjentom normalne funkcjonowanie.
Co więcej zaburzenia w składzie ilościowych i jakościowym bakterii mogą prowadzić do namnażania się również innych mikroorganizmów w jelitach. Mowa tutaj o grzybach (SIBO i SIFO) lub metanogenach (SIBO i IMO). Wszystkie rodzaje SIBO wymagają nieco innego postępowania terapeutycznego.
SIBO (small intestinal bacterial overgrowth) - kogo dotyczy problem?
Zespół rozrostu bakteryjnego dotyka zarówno osoby dorosłe, jak i dzieci. Zwykle schorzenie występuje u osób z zaburzeniami motoryki jelit, wadami anatomicznymi przewodu pokarmowego, stosujących przewlekle leki ograniczające wytwarzanie kwasu solnego, antybiotyki, opioidy, a także cierpiących na inne choroby, m.in. IBS, choroby zapalne jelit, chorobę Parkinsona, stłuszczenie wątroby, celiakię, zapalenie trzustki czy też zaburzenia odporności.
Schorzenie u dzieci objawia się głównie bólami brzucha. Zespół rozrostu flory u dzieci może generować niedobory żywieniowe, a tym samym problemy wzrostowe.
Jakie są najczęstsze przyczyny SIBO?
Przyczyny występowania SIBO mogą by złożone. Wiele chorób współwystępujących, niekoniecznie związanych z przewodem pokarmowym, zwiększa ryzyko wystąpienia SIBO. Zaobserwowano, że nieprawidłowości znacznie częściej stwierdza się u seniorów.
Jakie są najczęstsze przyczyny rozrostu bakteryjnego, zwiększające prawdopodobieństwo wystąpienia objawów chorobowych?
- zaburzenia wydzielania kwasu solnego, np. na skutek długotrwałego stosowania inhibitorów pompy protonowej - achlorydia,
- dysfunkcje wytwarzania enzymów trzustkowych,
- niedobory odporności,
- nieprawidłowości anatomiczne w obrębie przewodu pokarmowego (np. zwężenie jelita, nowotwory, uchyłki jelita cienkiego, stany po operacji),
- współwystępowanie m.in. takich chorób jak: zespół jelita drażliwego, krótkiego jelita, choroba Leśniowskiego-Crohna, celiakia, niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby i marskość, cukrzyca, retinopatia cukrzycowa, choroba Parkinsona, zapalenie pęcherza moczowego czy też gruczołu krokowego oraz niewydolność nerek.
Rozrost flory bakteryjnej w jelicie cienkim nie jest zjawiskiem pożądanym. Mechanizmy chroniące przed nim to: właściwy kierunek perystaltyki, kwaśne pH panujące w żołądku, obecność zastawki krętniczo-kątniczej oddzielającej jelito grube od cienkiego, produkcja immunoglobulin IgA w jelicie cienkim hamująca namnażanie się bakterii. Jeśli nie działają one sprawnie, dochodzi do rozrostu bakterii jelitowych i wystąpienia objawów z nim związanych.
Jakie są objawy SIBO (small intestinal bacterial overgrowth)?
Objawy zespołu SIBO są dość zróżnicowane i wynikają ze zwiększenia liczby mikrobioty ponad normy w obrębie jelita cienkiego. W wyniku przerostu bakteryjnego dochodzi do powstawania wzdęć, gazów i biegunek. Typowe objawy SIBO wynikają z rozpadu soli kwasów żółciowych na skutek rozrostu bakterii. Generuje to z jednej strony upośledzone wchłanianie tłuszczy i witamin w nich rozpuszczalnych, a z drugiej drażniące działanie na śluzówkę jelit przez wolne kwasy tłuszczowe. Dodatkowo pojawia się szereg zaburzeń związanych z metabolizmem węglowodanów.
Oprócz wspomnianych wcześniej biegunek tłuszczowych lub wodnistych, wzdęć i gazów do innych najczęstszych objawów SIBO związanych z dysfunkcjami trawiennymi zaliczyć można:
- skurczowe bóle brzucha,
- zaparcia,
- przelewanie się w brzuchu,
- uczucie pełności,
- mdłości,
- odbijanie się.
Warto pamiętać, że gdy dochodzi do przerostu flory bakteryjnej w jelicie pojawiają się również trudności z wchłanianiem tłuszczy oraz witamin m.in. A, D, E, K oraz witamin z grupy B. Z tego powodu pacjent może cierpieć na niedokrwistość, niedożywienie czy też utratę masy ciała.
Objawy przerostu bakteryjnego to również nieprawidłowości pojawiające się poza układem trawiennym. Z powodu wzrostu wchłaniania antygenów bakteryjnych i tworzenie się kompleksów immunologicznych, które mogą rozlokować się w różnych miejscach w organizmie, może dochodzić do zapalenia stawów, kłębuszkowego zapalenia nerek, tworzącego się najczęściej na przedniej części goleni rumienia guzowatego, trądziku różowatego czy uszkodzenia wątroby.
W niektórych przypadkach, m.in. w związku z niedoborami żywieniowymi na skutek utrudnionego wchłaniania składników odżywczych mogą pojawić się
objawy neurologiczne w przebiegu zespołu SIBO. Do najczęściej zgłaszanych przez pacjentów należą: bóle głowy, problemy z widzeniem, drętwienie kończyn, zaburzenia koncentracji, uczucie przewlekłego zmęczenia, częste zmiany nastroju, a nawet depresja i zaburzenia lękowe.
Diagnoza SIBO - najczęściej wykonywane badania
Wystąpienie objawów SIBO nie zawsze musi świadczyć o chorobie. Symptomy z nią związane niekiedy są dość niespecyficzne. Dlatego też w przypadku podejrzenia patologicznej nadmiernej ilości bakterii w jelicie istnieje konieczność wykonania dokładniejszych badań diagnostycznych. Sam wywiad lekarski przeprowadzony z pacjentem to za mało, aby postawić właściwą diagnozę. Ocenie poddaje się również czynniki ryzyka. Jeśli są one dość mocne, a objawy wyraźnie wskazują na rozrost bakterii w jelitach, już na wczesnym etapie postępowania zamiast testów diagnostycznych wdraża się celowaną antybiotykoterapię.
Test oddechowy SIBO
W diagnostyce SIBO najczęściej wykorzystuje się testy oddechowe. Mają ona na celu określić stężenie gazów (wodoru i/lub metanu) w wydychanym powietrzu. Wykonując metanowo - wodorowy test oddechowy podaje się pacjentowi laktulozę, glukozę lub inne roztwory cukrów. Jeśli na skutek przerostu bakteryjnego węglowodany są niewłaściwie trawione i wchłaniane to po upływie 1,5 - 2 godzin od wypicia rozpuszczonego cukru w wydychanym powietrzu oznacza się stężenie metanu i/lub wodoru przekraczające przyjęte normy. Metanowo - wodorowy test oddechowy opiera się na zasadzie, że żadne inne komórki ludzkiego organizmu nie wydzielają ani wodoru, ani metanu.
Dzięki wykorzystaniu testów tego typu diagnozuje się SIBO i IMO w sposób mało inwazyjny. Schorzenia te zwykle występują razem. Wiadomo już
co to jest SIBO, ale czym jest IMO? Jest to patologiczny wzrost w jelicie mikroorganizmów wytwarzających metan (matanogeny). Wzrost stężenia gazu w układzie pokarmowym generuje problemy gastryczne, jak: wzdęcia, zaparcia i obniżenie motoryki jelit, a także prowadzi do otyłości.
Co ciekawe metanogeny żywią się wodorem, powstałym w wyniku trawienia węglowodanów przez bakterie jelitowe. Dlatego oznaczenie metanu podczas testu oddechowego świadczy o rozwoju IMO SIBO, czyli rozrostu w jelitach zarówno bakterii jak i mikroorganizmów produkujących metan, które nie są bakteriami.
Dla uzyskania wiarygodnego wyniku niezbędne jest odpowiednie przygotowanie się do badania. W jaki sposób
przygotować się do oddechowego testu na SIBO / IMO?
Pierwsze działania powinny rozpocząć się już 4 tygodnie przed wyznaczonym terminem badania i obejmują:
- przerwanie antybiotykoterapii (jeśli jest prowadzona),
- odstawienie leków prokinetycznych (jeśli są stosowane),
- nieodbywanie badań jelit, tj. kolonoskopii czy też ileoskopii.
Na 2 tygodnie przed badaniem należy zrezygnować ze stosowania preparatów probiotycznych i środków przeczyszczających. Nie wolno równie wykonywać lewatywy. Natomiast tydzień przed planowanym testem trzeba odstawić suplementy zawierające błonnik pokarmowy, środki o działaniu przeciwgrzybiczym i bakteriobójczym. Dzień przed badaniem zalecana jest dieta, polegająca na wykluczeniu produktów zawierających węglowodany złożone. Do testu przystępuje się po upływie 12 godzin od ostatniego posiłku i co najmniej 2 godziny od przebudzenia i wysiłku fizycznego.
Badanie mikrobiologiczne treści jelita cienkiego SIBO
Zdiagnozować SIBO można również pobierając treść jelitową w celu jakościowego i ilościowego oznaczenia szczepów bakteryjnych. Tego typu badanie SIBO jest diagnostycznie najbardziej wartościowe. Niemniej jednak ze względu na swoją inwazyjność podczas pobierania materiału do badania, kosztowność, czasochłonność, a także brak określonych metodologii nie jest uznawane za standard w przeciwieństwie do testów oddechowych.
Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby takie oznaczenie wykonać na własny koszt. Jest wiele laboratoriów, które je wykonują. Pozwoli ono nie tylko wykryć SIBO, ale np. dobrać indywidualną probiotykoterapię.
Leczenie przerostu bakteryjnego
Leczenie SIBO w dużej mierze zależy od jego przyczyny. Jeśli przerost bakteryjny związany jest z innym stanem chorobowym, np. nieprawidłowościami w wydzielaniu hormonów trzustkowych, wadami strukturalnymi jelit bądź zaburzeniami metabolicznymi i schorzeniami z nimi związanymi wraz z bezpośrednią terapią SIBO prowadzi się również leczenie choroby podstawowej. Dlatego też diagnostyka SIBO powinna obejmować nie tylko stwierdzenie przerostu bakteryjnego, ale również znalezienie jego przyczyny.
Zanim podejmie się walkę z przyczyną choroby SIBO należy zastosować u pacjenta leczenie objawowe. Polegające na zastosowaniu środków farmakologicznych łagodzących symptomy związane ze schorzeniem. Stosuje się w tym wypadku leki przeczyszczające, przeciwbiegunkowe, łagodzące uciążliwe wzdęcia i gazy. Efekt tego postępowania jest krótkotrwały bądź niezadowalający, dlatego wcześnie warto rozpocząć leczenie przyczynowe, mające na celu ograniczyć przyczynę objawów, tj. rozrost bakterii.
Definicja SIBO mówi o nadmiernym wzroście bakterii w jelicie cienkim. Aby zrównoważyć ten stan, należy zastosować lek ograniczający ten proces. Dlatego w podstawowym leczeniu choroby SIBO stosuje się antybiotykoterapię, która ma za zadanie zmniejszyć ilość bakterii jelitowych. Lekiem pierwszego wyboru jest rifaksymina stosowana w monoterapii lub w połączeniu z neomycyną, gdy diagnozowane jest IMO SIBO.
Leczenie SIBO antybiotykami nie jest tanie, a koszt terapii w dużej mierze zależy również od tego jak długo musi być ona kontynuowana. Często leczenie przerostu bakteryjnego odbywa się cyklicznie przez długie miesiące.
Do leczenia SIBO należy podejść kompleksowo. Dlatego oprócz antybiotykoterapii ważne jest stosowanie odpowiedniej diety oraz probiotyków. Mimo nadmiernej kolonizacji jelita cienkiego może okazać się, że należy poprawić skład jakościowy mikroflory. Stąd też w przypadku SIBO stosuje się probiotykoterapię, ale sięgając po konkretne preparaty zawierające określone szczepy bakteryjne.
SIBO probiotyki dopuszczone do stosowania
Stosowane antybiotyki do leczenia farmakologicznego SIBO powodują eradykację bakterii jelitowych. Dlatego tak ważne jest uzupełnienie terapii podstawowej poprzez stosowanie odpowiednich szczepów probiotycznych. Pozwoli to na kolonizację jelit przez odpowiednią mikrobiotę oraz pomoże w złagodzeniu objawów choroby.
Nie wszystkie szczepy probiotyczne dostępne na rynku sprawdzą się w leczeniu czy profilaktyce SIBO. Część z nich zaostrza lub na nowo powoduje objawy SIBO. Szczepy, które mogą przyczynić się do łagodzenia problemów gastrycznych, to m.in.
Saccharomyces boulardii, Bifidobacterium spp.,
Lactobacillus acidophilus,
Lactobacillus casei,
Lactobacillus plantarum,
Bacillus subtilis Rosell,
Enterococcus faecium Rosell.Probiotyki w przypadku pacjentów, u których występuje SIBO powinny być jednak stosowane bardzo ostrożnie. Jeśli po ich wprowadzeniu do terapii nastąpi nasilenie objawów należy niezwłocznie zgłosić problem lekarzowi.
W złagodzeniu objawów SIBO sprawdza się również stosowanie
preparatów zawierających maślan sodu, który działa stymulująco na fizjologiczny mikrobiom oraz colostrum bovinum, które wpływa na jelita kojąco i pobudza wzrost dobrych bakterii a także prebiotyków, stanowiących pożywkę dla flory bakteryjnej.
Czy można wyleczyć SIBO (small intestinal bacterial overgrowth)?
Zwykle długo leczy się SIBO. Terapia nie polega jedynie na krótkotrwałej antybiotykoterapii, ponieważ choroba ma tendencję do nawrotów. Po zwykle dwutygodniowym stosowaniu antybiotyku przychodzi czas na dietę i probiotykoterapię. W zaostrzeniach, aby zahamować dalszy rozwój SIBO, ponownie sięga się po antybiotyk. Konieczne jest również postępowanie mające na celu leczenie chorób stanowiących czynnik ryzyka dla występowania rozrostu mikrobioty jelit. Zbyt wysoki poziom cukru we krwi, zapalenia jelita cienkiego, zbyt niska kwasowość soku żołądkowego i inne zaburzenia - jeśli nie zostaną zahamowane to problem nadmiernej kolonizacji jelita cienkiego będzie powracał.
Wyleczenie SIBO jest realne, chociaż jest to proces wymagający poświęceń i czasu. Po wyeliminowaniu choroby podstawowej będącej przyczyną SIBO, eradykacji nadmiaru bakterii w jelicie oraz przy zachowaniu diety objawy zespołu SIBO mogą odejść w niepamięć.
Dieta na SIBO
Ogromne znaczenie ma dieta low FODMAP zarówno na etapie leczenia, jak i wydłużenia okresu eradykacji SIBO. Na czym ona polega i co można jeść przy SIBO?
Podstawą diety low - FODMAP przy SIBO jest spożywanie produktów o niskiej zawartości fermentujących oligo-, di- i monosacharydow oraz polioli. Do tego typu związków zalicza się: laktozę, fruktozę, sorbitol, mannitol, maltitol, fruktany, galaktooligosacharydy. Występują one powszechnie w żywności, m.in. warzywach, zbożach, roślinach strączkowych, owocach, miodzie oraz nabiale, a także produktach przetworzonych. Składniki te stanowią pożywkę dla bakterii jelitowych. Ich ograniczenie w codziennym menu pozwoli zapobiegać rozwojowi symptomów SIBO.
Dieta SIBO, co można jeść? Dopuszczone są:
- nabiał pozbawiony laktozy, jako ważne w diecie źródło wapnia,
- owies,
- otręby,
- kasza gryczana,
- ryż,
- komosa ryżowa,
- grzyby,
- mięso,
- ryby,
- jajka,
- niektóre owoce, m.in. truskawki, kiwi, banany, maliny, ananas, rabarbar, pomarańcze, mandarynki, winogrona,
- niektóre warzywa, np. pieczone ziemniaki, papryka, seler naciowy (mała porcja), cykoria, marchewka, sałata, rukola, jarmuż, botwinka, por (zielona część), dymka (zielona część), rzodkiewka, szpinak, cukinia (mała porcja), pomidor, rzepa, koper włoski, bakłażan, dynia,
- makaron bezglutenowy,
- oleje, oliwy, masło,
- substancje słodzące: cukier, glukoza, syrop klonowy, stewia,
- przyprawy (ale bez czosnku i cebuli),
- orzechy włoskie, laskowe, pekan, brazylijskie, ziemne, piniowe, makadamia,
- pestki słonecznika, dyni, sezam, nasiona chia, siemię lniane.
Profilaktyka SIBO - jak zapobiec nawrotom?
Jak już wspomniano wcześniej w zapobieganiu nawrotom objawów SIBO sprawdza się przestrzeganie diety low - FODMAP oraz stosowanie odpowiednich probiotyków. Musi mieć miejsce również właściwa diagnoza i leczenie choroby podstawowej przyczyniającej się do wystąpienia zaburzeń mikobiomu jelit. Dodatkowo jak wskazują badania u wielu pacjentów SIBO nie nawraca, gdy regularnie stosują oni leki prokinetyczne, usprawniające ruchy perystaltyczne jelit. Stanowi to swojego rodzaju ochronę przed zaleganiem resztek pokarmowych w dolnych odcinakach układu pokarmowego i zapobiega ich fermentacji. Na rynku jest dostępnych wiele substancji o takiej aktywności, ale większość z nich dostępna jest wyłącznie na receptę i powinna być stosowana pod kontrolą lekarza.
Warto również znormalizować swój rytm dobowy oraz w miarę możliwości ograniczyć stres. Są to ważne czynniki, które korzystnie wpływają na skład bakterii w jelitach. Warto pomyśleć również o suplementacji składników normalizujących pracę układu pokarmowego. Specjaliści wskazują m.in. ziołowe preparaty wspomagające pracę wątroby (berberys) czy kinetykę układu trawienia (ekstrakt z imbiru).
Jak odróżnić SIBO od objawów IBS (zespół jelita drażliwego)?
Związek SIBO i IBS to znany lekarzom problem. U większości pacjentów ze zdiagnozowanym zespołem jelita drażliwego oznacza się również przerost bakteryjny na podstawie przeprowadzanych testów oddechowych. Potwierdzeniem związku IBS z dysbiozą mikroflory jelitowej jest skuteczność leków przeciwbakteryjnych w leczeniu schorzenia. Dlatego też w 2015 roku antybiotyk - rifaksymina została zarejestrowana do leczenia IBS przebiegającego z biegunką.
Dla poprawy komfortu życia pacjentów z IBS oraz SIBO zalecana jest tego samego rodzaju dieta - low FODMAP oraz odpowiednio dobrana probiotykoterapia. Choć symptomy obu schorzeń oraz ich leczenie wyglądają podobnie, bardzo ważne jest postawienie właściwej diagnozy i znalezienie przyczyny problemów zdrowotnych. Tylko wtedy pacjent będzie mógł być właściwie prowadzony, a leczenie przyniesie najlepsze skutki.
Rozrost flory bakteryjnej jelita cienkiego u dzieci
Niestety na SIBO choruje coraz więcej dzieci. Szacuje się, że nawet 35% zdrowej populacji dzieci może mieć problem z przerostem flory bakteryjnej. Mechanizmy sprzyjające rozwojowi dysfunkcji są podobne do tych występujących u osób dorosłych.
Co więcej u dzieci zespół przerostu bakteryjnego jelita cienkiego charakteryzuje się szerokim spektrum objawów, które są mało specyficzne, tj. wzdęcia, nadmierne oddawanie gazów, dyskomfort, nudności, bóle brzucha, zaparcia bądź biegunki. W chorobach przewodu pokarmowego u małych pacjentów istnieje ryzyko poważnych komplikacji rozwojowych. Dzieciom zmagającym się z SIBO doskwierają w wielu przypadkach niedobory pokarmowe (głównie w witaminy, żelazo, białko), a nawet niedożywienie, spadek masy ciała czy niedokrwistość.
Diagnostycznym standardem w tej grupie pacjentów są testy oddechowe. Podstawą leczenia natomiast antybiotykoterapia oraz dieta low FODMAP. Ostrożnie podchodzi się do stosowania probiotyków u dzieci z SIBO. Przeprowadzone badania nie są spójne. Dlatego preparaty te nie są wykluczone, ale należy zachować szczególną ostrożność podczas ich włączania w terapię.
Ważne jest również różnicowanie u dzieci rozrostu bakterii jelitowych z innymi jednostkami chorobowymi. Mowa tutaj gównie o:
- celiakii – ze względu na podobne symptomy,
- chorobie Leśniowskiego-Crohna,
- zespole jelita drażliwego - schorzenia zwykle występują razem, ale pacjenci z IBS zgłaszają dolegliwości bólowe podczas wypróżniania.
Zdrowotne komplikacje SIBO stanowią spory problem zwłaszcza u najmłodszych pacjentów. Nie można lekceważyć problemów gastrycznych u dziecka. Wszelkie nieprawidłowości zawsze powinny być skonsultowane z pediatrą.
Zaburzenia gastryczne stanowią coraz większy problem populacyjny. Ma to związek z nadmiernym stresem, prowadzeniem siedzącego tryby życia, niewłaściwym odżywianiem i powiększaniem się liczby osób cierpiących na cywilizacyjne choroby metaboliczne, m.in. cukrzycę typu 2 i insulinooporność. Te wszystkie czynniki wpływają na skład naszej mikroflory jelitowej. Jeśli dodatkowo zawiodą wewnętrzne mechanizmy regulujące jej ilość, może dojść do rozwoju SIBO. Warto zatem dołożyć wszelkich starań, aby uniknąć tego typu nieprzyjemnych dolegliwości gastrycznych, które niekiedy mogą utrudniać codzienne funkcjonowanie. Dbajmy o swoje zdrowie i zdrowie swojego mikrobiomu, który jest tak istotny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Piśmiennictwo:
- Jabłkowski M., Białkowska-Warzecha J., Jabłkowska A.; SIBO - objawy i leczenie - zespół rozrostu bakteryjnego - jak leczyć w POZ?; Lekarz POZ 2022; 8 (1): 24-36.
- Dutkiewicz J., Banasiuk M.; Zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO) u dzieci; Pediatria po dyplomie XII 2023; s. 1-7.
- Jadam M., Oracz G.; Przerost bakteryjny jelita cienkiego w przewlekłym zapaleniu trzustki; Post N Med 2017; 30 (11): 619-624.
- Gąsiorowska J., Czerwionka-Szaflarska M.; Zespół przerostu flory bakteryjnej jelita cienkiego a zespół jelita nadwrażliwego; Prz Gastroenterol 2013; 8 (3): 165–171.
- Ahmed Salem MD, Bani Chander Ronald MD; Small Intestinal Bacterial Overgrowth (SIBO); http://dx.doi.org/10.4172/2161-069X.1000225.
- Litwinowicz M., Głyda M., Grzymisławski M.; Cukrzyca a zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego ze szczególnym uwzględnieniem zespołu rozrostu bakteryjnego; Forum Zaburzeń Metabolicznych 2013; 4 (3): 148–154.
- https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/choroby-ukladu-pokarmowego/diagnostyka-sibo-imo-przygotowanie-do-testu-oddechowego/
- https://pacjent.gov.pl/diety/low-fodmap-dieta-w-jelicie-nadwrazliwym
