Reumatoidalne zapalenie stawów inaczej nazywane gośćcem to schorzenie o charakterze zapalnym, które dotyka głównie stawów, ale także innych narządów. Związane jest z dysfunkcją układu immunologicznego, ale nie jest znana dokładna przyczyna choroby. Jak rozpoznać RZS, kogo najczęściej dotyka i jak wygląda leczenie?
Spis treści:
- Czym jest reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)
- RZS - przyczyny
- Najczęstsze objawy reumatoidalnego zapalenia stawów
- Reumatoidalne zapalenie stawów - jak wygląda diagnostyka? Kiedy do lekarza?
- Reumatoidalne zapalenia stawów - leczenie, najczęściej stosowane leki
- Reumatoidalne zapalenie stawów - leczenie niefarmakologiczne
- Czy reumatoidalne zapalenie stawów można wyleczyć?
- Profilaktyka - jak zapobiegać reumatoidalnemu zapaleniu stawów?
Czym jest reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)
Reumatoidalne zapalenie stawów to choroba przewlekła i postępująca. W początkowym etapie schorzenia dochodzi do zapalenia w obrębie błony maziowej stawów, co prowadzi do jej powiększenia i niszczenia przylegających struktur (więzadła, kości, ścięgna, chrząstki). W dalszym etapie uszkodzeniu oraz zesztywnieniu ulegają same stawy. RZS to najczęściej występująca choroba autoimmunologiczna. Dotyka ona 1 na 100 osób między 30. a 50. rokiem życia. Chociaż szacuje się, że nawet 4 razy częściej reumatoidalne zapalenie stawów dotyka kobiet.
Bywa również tak, że w przebiegu choroby oprócz zajętych stawów stan zapalny rozprzestrzenia się na inne narządy i układy, m.in. płuca, nerki czy też układ krążenia. Rozwój RZS może nastąpić w ciągu kilku tygodni. Duży odsetek diagnozowanych pacjentów stanowią Ci u których objawy trwają od kilku bądź kilkunastu dni. Jedynie 15% zachorowań ma łagodny przebieg, w którym destrukcja stawów zachodzi znacznie wolniej. Natomiast w przypadku 70% chorych mamy do czynienia z okresami remisji choroby, które przeplatają się z jej zaostrzeniami. Skutkuje to stałym pogarszaniem się funkcjonowania stawów.
Kiedy leczenie RZS nie zostanie rozpoczęte odpowiednio wcześnie, na skutek niszczenia stawów dochodzi do ciężkiej niepełnosprawności, a także uszkodzenia wielu narządów i w efekcie zgonu. Co ważne odpowiednio dobrane leki oraz inne działania, do których zaliczyć można m.in. rehabilitację, czy też często wykonywane badania, pozwalają na zahamowanie postępu choroby, zapobiegają groźnym dla życia i zdrowia powikłaniom oraz umożliwiają w miarę normalne funkcjonowanie.
RZS - przyczyny
Mimo ciągłego postępu nauk medycznych przyczyny RZS nie są do końca znane. Natomiast aby doszło do rozwoju choroby kilka czynników musi wystąpić jednocześnie. Należą do nich:
- czynniki genetyczne - jeśli matka bądź ojciec cierpią z powodu RZS prawdopodobieństwo zachorowania u dziecka wzrasta 2 - 5 razy,
- płeć żeńska - schorzenie dotyczy 3 - 4 razy większej ilości kobiet niż mężczyzn,
- zaburzenia układu immunologicznego (autoagresja) -następuje produkcja przeciwciał, które są skierowane przeciwko własnym tkankom; mutacje odpowiedzialne za ten proces dotyczą m.in. genów zgodności tkankowej HLA oraz DRB1,
- infekcja wirusowa lub bakteryjna - niektóre patogeny inicjują rozwój stanu zapalnego w obrębie stawów,
- palenie papierosów - u palaczy istnieje większe ryzyko zachowania na RZS, a ponadto choroba ma cięższy przebieg,
- niewłaściwa dieta - bogata w wysokoprzetworzone produkty,
- nadmierny wysiłek fizyczny - sprzyja powstawaniu mikrourazów w obrębie struktur stawowych,
- nadmierny stres - do uaktywnienia choroby może dojść po przeżyciu silnego stresu, jak również duża ilość wolnych rodników, czyli stres oksydacyjny zwiększają ryzyko zachorowania.
Najczęstsze objawy reumatoidalnego zapalenia stawów
Niestety w wielu przypadkach poszukuje się pomocy lekarskiej, kiedy objawy reumatoidalnego zapalenia stawów stają się na tyle dokuczliwe, że uniemożliwiają codzienne funkcjonowanie. Może to trwać nawet kilka czy kilkanaście tygodni zanim pacjent zacznie szukać pomocy specjalisty. Tym bardziej, że początkowe objawy choroby są dość niespecyficzne i przypominają klasyczną grypę (stan podgorączkowy, rozbicie, ból mięśni, osłabienie, utrata apetytu i spadek masy ciała).
Równolegle bądź po ustaniu objawów ogólnych pacjent odczuwa dolegliwości stawowe pojawiające się charakterystycznie po obu stronach ciała. Początkowo choroba atakuje mniejsze stawy stóp i rąk, a następnie postępujący stan zapalny przechodzi na wiele innych stawów. Dość rzadko zdarza się, że dolegliwości zaczynają się od jednego dużego stawu (kolanowy, barkowy, itd.), ale również i takie przypadki są diagnozowane pod kątem RZS.
Do charakterystycznych objawów choroby w obrębie stawów zaliczyć można:
- Ból i sztywność - pojawiają się rano po przebudzeniu lub też po dłuższym nieporuszaniu stawem. Taka ranna sztywność może trwać nawet godzinę. Ma to związek z nagromadzeniem się płynu w stawie i obrzękiem tkanek go otaczających.
- Obrzęki - pojawiają się symetrycznie. Są one związane z przerostem błony maziowej oraz wysiękiem płynu stawowego.
- Znaczna wrażliwość na ucisk - nawet delikatny nacisk na objęty stanem zapalanym staw wywołuje ogromny ból. Właśnie dlatego osoby chore na RZS nie są w stanie zacisnąć dłoni w pięść.
- Ograniczenie ruchomości w stawie - tam gdzie rozwija się zapalenie stawów ruch w pełnym zakresie staje się niemożliwy do wykonania dla chorego. Kiedy w przebiegu schorzenia dochodzi do postępującej do destrukcji stawów często w związku z tym następują przykurcze lub też nieodwracalne upośledzenia.
- Charakterystyczne deformacje i zniekształcenia stawów - pojawiają się kiedy reumatoidalne zapalenie stawów trwa latami.
- Ocieplenie stawu - okolice stawu objętego stanem zapalnym są ciepłe w dotyku. Co ważne objaw ten występuje zazwyczaj na początku choroby i nie towarzyszy mu zaczerwienienie skóry.
Objawy RZS to również szereg symptomów pozastawowych, które związane są z łagodnymi bądź znacznie cięższymi zmianami:
- Guzki reumatoidalne - bezbolesne, podskórne zmiany, które zlokalizowane są w miejscach narażonych na ucisk, m.in. w obrębie stawów rąk, ale też w narządach wewnętrznych.
- Miażdżyca - ze względu na trwający w organizmie stan zapalny miażdżyca rozwija się znacznie szybciej. Daje ona wiele powikłań kardiologicznych mogących prowadzić do przedwczesnego zgonu, np. zawał mięśnia sercowego, udar mózgu, niewydolność serca, nagły zgon sercowy.
- Zapalenie naczyń - prowadzi do niedokrwienia wielu narządów, w tym również skóry. Zapalenie naczyń może prowadzić do pojawienia się wrzodziejących zmian na skórze.
- Schorzenia mięśnia sercowego - te nie związane z rozwojem miażdżycy, tj. zapalenie osierdzia, kardiomiopatia, uszkodzenie zastawek. Tego typu schorzenia mogą powodować ból w klatce piersiowej, spadek tolerancji na wysiłek fizyczny oraz duszność.
- Zapalenie opłucnej i śródmiąższowe zapalenie płuc, które objawiają się m.in. dusznościami, bólem w klatce piersiowej oraz kaszlem.
- Wzrost ryzyka złamań kości i rozwoju osteoporozy - sprzyja temu zarówno sam RZS jak i stosowane w jego terapii leki sterydowe.
- Zespół suchego oka - wywołany zapaleniem spojówek, charakteryzujący się uczuciem ciała obcego pod powiekami oraz podrażnieniem oczu, światłowstrętem, swędzeniem i pieczeniem.
- Zespół kanału nadgarstka bądź ucisk na rdzeń kręgowy spowodowany podwichnięciem kręgów w odcinku szyjnym. Prowadzą one do zaburzeń neurologicznych powodujących drętwienie, mrowienie, zaburzenia czucia, jak również niedowłady.
- Dysfunkcje nerek wywołane przez RZS oraz stosowane w jego terapii leki.
- Zaburzenia układu krwiotwórczego - pojawia się anemia oraz zaburzenia w ilości leukocytów. W zaostrzeniach obserwuje się u pacjentów wzrost liczby płytek krwi. Dochodzi do powiększenia węzłów chłonnych oraz śledziony. Występuje osłabienie odporności oraz zwiększone ryzyko rozwoju chłoniaków.
Reumatoidalne zapalenie stawów - jak wygląda diagnostyka? Kiedy do lekarza?
Podstawą diagnostyki po kątem RZS jest wystąpienie u pacjenta co najmniej 4 z poniższych symptomów przez minimum 6 tygodni:
- Poranna sztywność stawów trwająca minimum przez godzinę.
- Obrzęki w obrębie co najmniej 3 stawów.
- Stawy palców lub nadgarstków objęte stanem zapalanym.
- Obecne guzki reumatoidalne.
- Zapalenie stawów symetryczne po obu stronach ciała.
- Zmiany radiologiczne w postaci osteoporozy lub nadżerek.
- Obecny czynnik reumatoidalny (RF).
Dalszy etap diagnostyki polega na zobrazowaniu uszkodzeń w obrębie stawów. Wykorzystywane w tym celu badania obrazowe to USG, rezonans magnetyczny i RTG. Typowe dla reumatoidalnego zapalenia stawów zmiany radiologiczne to obrzęk tkanek miękkich, zmniejszenie gęstości kości w okolicy stawu, zwężenie szpar stawowych oraz obecność ubytków kostnych, a na dalszym etapie zniekształcenia stawów.
Ważne w diagnostyce jest również wykonanie badań laboratoryjnych, które mogą być przeprowadzone na każdym etapie diagnostyki oraz w celu określenia stopnia postępu choroby. Podstawowym badaniem z krwi pod kątem diagnostyki reumatoidalnego zapalenia stawów jest wykrycie obecności markerów choroby za pomocą zbiorczego testu anty - CCP. Polega ono na oznaczeniu czynnika reumatoidalnego (RF), a także przeciwciała przeciwko białkom cytrulinowanym (ACPA). Norma dla anty - CCP zależy od przyjętej metody badawczej, ale generalnie za prawidłowy wynik uznaje się wartość poniżej 5 RU/ml. Wykonanie tego badania pozwala na wykrycie choroby, świadczy o jej ewentualnym nasileniu. Ma ono również wartość rokowniczą, a więc na postawie jego wartości można wyciągnąć wnioski na temat przebiegu choroby. Zdarza się również, że pacjent cierpi na serologicznie ujemną postać RZS. Kiedy to markery reumatoidalnego zapalenia stawów są nieobecne we krwi chorego. Właśnie dlatego podstawą diagnostyki powinny być zgłaszane przez pacjenta symptomy. Czynnik reumatoidalny oraz inne oznaczenia z krwi sprawdzają się u chorych u których występują predyspozycje i rekomendowane jest jak najszybsze rozpoczęcie leczenia, w celu zachowania jak największego stopnia sprawności. W takich przypadkach wyniki badań powinny zostać przeanalizowane zanim pojawią się pierwsze objawy choroby. Natomiast zdarza się, że mimo ujemnych wyników badań u chorego wystąpią objawy związane z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Badania z krwi nie wykluczają schorzenia, jedynie świadczą o mniejszym bądź większym prawdopodobieństwie wystąpienia choroby.
W diagnostyce laboratoryjnej warto oprócz anty - CCP wykonać również oznaczenie OB, CRP i morfologię krwi. Na ich podstawie można określić nasilenie toczącego się stanu zapalnego. Niekiedy na wczesnym etapie RZS wykonuje się również badania mające na celu określić pracę wątroby oraz nerek (ALT, AST, kreatyninę, badanie moczu).
Aby jak najwcześniej rozpocząć leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów właściwa diagnoza musi być postawiona na początkowym etapie choroby. Nie zawsze jest to jednak proste. Dlatego w przypadku czynników predysponujących, głównie obciążenia genetycznego, warto porozmawiać z lekarzem na temat wykonania panelu badań. Tym bardziej kiedy czynniki środowiskowe u danego pacjenta również sprzyjają wystąpieniu RZS.
Reumatoidalne zapalenia stawów - leczenie, najczęściej stosowane leki
Celem terapii reumatoidalnego zapalenia stawów jest zastosowanie leku modyfikującego przebieg schorzenia i wydłużającego okres jego remisji. Zapalenie stawów musi być jednak leczone jak najszybciej, inaczej zachowanie sprawności może okazać się bardzo trudne mimo stosowania nowoczesnych metod terapii. Rozwój choroby bywa jednak podstępny, dlatego często mija kilka miesięcy zanim właściwe leczenie zostanie wdrożone. W leczeniu RZS nie chodzi o samą farmakoterapię. Ważne jest kompleksowe traktowanie pacjenta i choroby. Należy zatem objąć chorego wsparciem psychologicznym, wdrożyć rehabilitację, a niekiedy sięgnąć także po metody chirurgiczne.
W leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów przede wszystkim stosowane są leki modyfikujące przebieg choroby. Łagodzą one objawy oraz hamują degenerację stawów, co pozwala na zachowanie normalnego funkcjonowania na co dzień. Niestety efekty ich działania po odstawieniu często zanikają. W leczeniu RZS stosowane są leki modyfikujące przebieg choroby pochodzenia biologicznego i niebiolgicznego. Do drugiej grupy zalicza się m.in. metotreksat, leflunomid, sulfasalazynę czy też chlorochinę. Osiągają one pełne działanie po upływie minimum 3 miesięcy regularnego stosowania i są stosunkowo dobrze tolerowane. Leki biologiczne, które są skierowane przeciwko czynnikom procesu zapalnego to m.in. adalimumab, etanercept, certolizumab, golimumab i infliksymab. Ich efekt działania zauważalny jest po upływie mniej więcej 2 tygodni. Często w leczeniu RZS stosuje się zarówno leki biologiczne w połączeniu z tymi syntetycznymi, głównie metotreksatem, który pozostaje lekiem pierwszego rzutu w farmakoterapii tego schorzenia.
Reumatoidalne zapalenie stawów to choroba wymagająca stosowania również innych leków, które pomagają łagodzić dolegliwości bólowe podczas zaostrzenia oraz zanim środki modyfikujące przebieg schorzenia zaczną działać. Do leków przeciwzapalnych stosowanych w terapii należą glikokortykosteroidy. Nie powinny być one zażywane przez długi okres czasu w wysokich dawkach ze względu na ilość działań niepożądanych, które mogą wywoływać. Niektóre z tej grupy leków - prednizolon, metyloprednizolon, mogą być podawane również dostawowo. Często tego typu zabiegom towarzyszy jednoczesne odciąganie nagromadzonego płynu stawowego. Wszystko zależy od przebiegu RZS oraz od decyzji lekarza specjalisty. W momencie zaostrzenia objawów stosuje się również niesteroidowe leki przeciwbólowe i przeciwzapalne. Nie zatrzymują one jednak postępu RZS dlatego mogą być zażywane jedynie okazjonalnie, aby ułatwić pacjentowi funkcjonowanie na co dzień.
Reumatoidalne zapalenie stawów - leczenie niefarmakologiczne
W leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów ważne jest również postępowanie niefarmakologiczne. W celu łagodzenia objawów RZS oprócz sięgania po leki można również wspomóc się fizykoterapią. Takie zabiegi jak krioterapia, masaż, balneoterapia, ultradźwięki pomagają zmniejszyć ból oraz zapalenie stawów, a także rozluźnić mięśnie. Bardzo ważne dla zachowania sprawności są również ćwiczenia odpowiednio dobrane do kondycji i stanu zdrowia pacjenta. Regularna aktywność fizyczna zapobiega deformacjom w stawach, wzmacnia mięśnie oraz utrzymuje odpowiedni zakres ruchu. Do najczęściej rekomendowanych aktywności zalicza się pływanie, chodzenie oraz jazdę na rowerze. W okresie zaostrzenia symptomów reumatoidalnego zapalenia stawów należy jednak zaprzestać wykonywania ćwiczeń. Wtedy szczególnie ważny dla pacjenta jest odpoczynek, który pozwoli zregenerować obolałe stawy.
Dla pacjentów z RZS ważne jest również wsparcie psychiczne. Ograniczona ruchomość oraz towarzyszący chorobie ból mogą powodować frustrację, a często prowadzą do depresji. Dlatego tak ważna jest, szczególnie w okresie zaostrzenia objawów, wsparcie najbliższych, a w niektórych przypadkach pomoc specjalistyczna. Warto również przystosować, do pogłębiającej się niepełnosprawności chorego, przestrzeń w której przebywa na co dzień oraz zapewnić mu wszelki sprzęt ortopedyczny pomagający odciążyć stawy i utrzymać ich prawidłowe ułożenie.
Czy reumatoidalne zapalenie stawów można wyleczyć?
Obecnie wyleczenie RZS jest niemożliwe. W momencie kiedy odstawia się leki modyfikujące przebieg choroby objawy wcześniej czy później wracają. Leczenie ma na celu uzyskania jak najdłuższych okresów remisji, kiedy to pacjent może normalnie funkcjonować.
Statystyki dotyczące reumatoidalnego zapalenia stawów nie są jednak zadowalające. Po 5 latach od zdiagnozowania RZS połowa pacjentów traci zdolność do pracy, a po 10 latach niemal wszyscy. Chorzy żyją kilka lat krócej w porównaniu z ogółem społeczeństwa, ponieważ umierają z powodu powikłań związanych z RZS. Do najcięższych należy miażdżyca i komplikacje sercowo - naczyniowe.
Reumatoidalne zapalenie stawów to choroba przewlekła, która wymaga regularnych kontroli nawet w stabilnym jej okresie. Dlatego badania obrazowe, laboratoryjne oraz wizyta u specjalisty zawsze powinna odbywać się w wyznaczonym terminie. Na podstawie uzyskanych wyników badań regularnie ocenia się postęp choroby i rokowania pacjenta. Chory na RZS powinien być również objęty profilaktyką przeciwmiażdżycową. Co związane jest z częstszym wykonywaniem oznaczeń poziomu cholesterolu we krwi, stosowaniem odpowiedniej diety oraz kontrolą w poradni kardiologicznej kiedy zajdzie taka potrzeba.
Profilaktyka - jak zapobiegać reumatoidalnemu zapaleniu stawów?
Reumatoidalne zapalenie stawów, według obecnej wiedzy medycznej, to schorzenie któremu nie można zapobiegać. Ważne jest natomiast jego wczesne wykrycie i odpowiednie leczenie. Dzięki czemu okresy remisji są znacznie dłuższe.
Znaczenie ma również regularna, dostosowana do stanu zdrowia i kondycji pacjenta aktywność fizyczna oraz dieta. Niektóre składniki pokarmowe mają znaczenie jeśli chodzi o ryzyko zachorowania na RZS oraz jego przebieg. Produkty spożywcze wykorzystywane w kuchni śródziemnomorskiej często wyciszają zapalenie stawów. Chodzi tutaj głównie o ryby, świeże owoce i warzywa, oliwę z oliwek, a także nasiona i orzechy. Ważne w diecie osób z wysokim ryzykiem zachorowania oraz chorych na RZS są również rośliny strączkowe, błonnik pokarmowy oraz witamina D, wapń i żelazo. Te trzy ostatnie składniki diety są bardzo ważne w profilaktyce anemii oraz osteoporozy, które są częstymi powikłaniami RZS.
Reumatoidalne zapalenie stawów może wystąpić wcześniej bądź nasilać się u osób, które spożywają dużą ilość wysoko przetworzonych pokarmów, zawierających środki konserwujące i sztuczne barwniki. Zbyt częste jedzenie mięsa również oraz wysoka masa ciała również zwiększają obciążenie stawów i negatywnie wpływają na rozwój i przebieg RZS.
Reumatoidalne zapalenie stawów to poważne schorzenie, które wymaga regularnego badania pod kątem postępu schorzenia oraz wprowadzenia modyfikacji jeśli chodzi o stosowane leki. Niestety mocno utrudnia ono normalne funkcjonowanie pacjenta w społeczeństwie. Objawy mniej dokuczliwe jak guzki reumatoidalne to jedno, ale niestety osoba cierpiąca na RZS musi zmagać się z takimi dolegliwościami jak ból, sztywność oraz obrzęki stawów, nie wspominając już o poważnych dolegliwościach ogólnoustrojowych. Leki modyfikujące przebieg schorzenia mogą jedynie przedłużyć okres remisji. Dlatego jeśli tylko jest szansa chory musi zadbać o kondycję swoich stawów i jak najszybciej rozpocząć terapię reumatoidalnego zapalenia stawów.
Bibliografia:
- Jura-Półtorak A., Olczyk K.; Aktualne poglądy na etiopatogenezę reumatoidalnego zapalenia stawów; Ann. Acad. Med. Siles. 2011, 65, 4, 51 –57.
- Matyska-Piekarska E, Łuszczewski A, Łacki J, Wawer I.; Rola stresu oksydacyjnego w etiopatogenezie reumatoidalnego zapalenia stawów; Postepy Hig Med Dosw.; 2006; 60: 617-623.
- Sobieska E. i inni; Współczesna terapia reumatoidalnego zapalenia stawów; Farmacja Współczesna; 2010; 3: 97-101.
- Cal-Kocikowska J. i inni; Reumatoidalne zapalenie stawów — czynnik ryzyka sercowo-naczyniowego; Forum Zaburzeń Metabolicznych 2014, Vol. 5, No. 2, 87–93.
