W Polsce coraz częściej w ramach badań przesiewowych wykonuje się kolonoskopię. To badanie obrazowe pozwala wykryć choroby zapalne jelit, raka jelita grubego i inne nieprawidłowości na wczesnym etapie. Jakie są wskazania do przeprowadzenia kolonoskopii? Jak powinno wyglądać przygotowanie do badania, aby uzyskać najbardziej wiarygodny wynik i uniknąć ewentualnych powikłań?
Spis treści:
- Kolonoskopia – czym jest?
- Wskazania do kolonoskopii
- Jakie są przeciwwskazania do wykonania badania?
- Jak przygotować się do kolonoskopii?
- Kolonoskopia – przebieg badania
- Kolonoskopia czy boli?
- Jakie mogą wystąpić powikłania po kolonoskopii?
- Kolonoskopia - przyczyny niepowodzenia badania i konieczności jego powtórzenia
Kolonoskopia – czym jest?
Kolonoskopia to badanie endoskopowe, inaczej mówiąc obrazowe. Polega ono na umieszczeniu wewnątrz jelit cienkiej, giętkiej rurki na końcu której znajduje kamera. Zebrany obraz przesyłany jest do komputera, co pozwala w pełni ocenić wnętrze jelita grubego. Badanie to ma charakter diagnostyczny pod kątem chorób dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Mowa tutaj zarówno o schorzeniach zapalnych jelit, jak i nowotworowych. Ponadto gdy zajdzie potrzeba podczas jego wykonywania pobierane są również wycinki tkanek, w celu przeprowadzenia badania histopatologicznego, a nawet usuwane są ciała obce.
Kolonoskopia jest badaniem bardzo potrzebnym, ale dość inwazyjnym i niesie za sobą pewne powikłania. Szczególnie gdy jest przeprowadzona w sposób nieprawidłowy oraz gdy pacjent nie został do niej odpowiednio przygotowany. Właśnie ze względu na wymagające przygotowanie do kolonoskopii, odczuwany dyskomfort podczas badania oraz bolesność, jeśli nie jest ona wykonywana w znieczuleniu, kolonoskopia owiana jest złą sławą wśród pacjentów. Część osób unika kolonoskopii, i mimo że w wielu przypadkach może być ona wykonana za darmo, a przede wszystkim pozwala wykryć zmiany w świetle jelita grubego na wczesnym etapie. Kolonoskopia to badanie, które stanowi nieocenioną pomoc w profilaktyce raka jelita grubego. Pozwala też monitorować stan zdrowia jelit u osób z chorobami zapalnymi jelit lub uchyłkami. 
Wskazania do kolonoskopii
Jak już wspomniano, kolonoskopia jest badaniem mającym charakter diagnostyczny. Dlatego też wykonuje się ją w przypadku gdy pacjent skarży się na niepokojące objawy, tj.
- zaburzenia dotychczasowego rytmu wypróżnień,
- ból brzucha,
- obecność krwi w kale lub gdy wynik testu na krew utajoną w kale jest dodatni,
- występujące długotrwale dokuczliwe zaparcia i/lub biegunki,
- niedokrwistość wynikająca z niedoboru żelaza,
- utrata masy ciała, która nastąpiła w krótkim czasie.
Dolegliwości te świadczyć mogą zarówno o pojawieniu się w obrębie jelita grubego zmian o charakterze zapalnym jak i nowotworowym. Kolonoskopia ma pomóc poznać przyczynę tych dolegliwości.
Czy to IBS? Sprawdź najczęstsze dolegliwości związane z jelitem drażliwym. Przeczytaj artykuł: IBS, czyli zespół jelita wrażliwego
Kolonoskopię wykorzystuje się również gdy konieczna jest poszerzona diagnostyka, a także do celów typowo terapeutycznych, tj.
- usuwanie polipów,
- usuwanie ciał obcych z jelita grubego,
- poszerzanie i/lub protezowanie zwężeń jelit,
- hamowanie krwawień, których źródłem są uszkodzone naczynia, guzy, owrzodzenia,
- pobranie wycinków,
- znakowanie zmian przeznaczanych do zabiegów, tj. usunięcia chirurgicznego.
Od 2000 roku prowadzony jest w Polsce Program Badań Przesiewowych pod kątem wczesnej diagnostyki raka jelita grubego. Jest on realizowany w ramach Narodowej Strategii Onkologicznej. Obecnie bezpłatna kolonoskopia dedykowana jest osobom w wieku 50 - 65 lat lub po 40. roku życia, które posiadają w rodzinie krewnego pierwszego stopnia, u którego rozpoznano raka jelita grubego. Osoba badana nie musi mieć żadnych objawów klinicznych. Warunkiem jest jednak brak wykonywanej refundowanej kolonoskopii w przeciągu ostatnich 10 lat. Celem programu jest zmniejszenie liczby przypadków i zgonów z powodu raka jelita grubego. 
Nowotwór jelita grubego jest drugim najczęściej występującym złośliwym schorzeniem nowotworowym w Polsce. Ryzyko wystąpienia choroby zwiększa się wraz z wiekiem. Co więcej, w początkowej fazie zwykle nie daje ona objawów. Nowotwór jelita rozwija się ze zmian łagodnych, czyli polipów, które można skutecznie usunąć podczas kolonoskopii. Pacjent po wykonaniu badania dostaje szansę na wykrycie wyleczalnych zmian. Jak pokazują statystyki, prowadzone badania przesiewowe pozwolił zmniejszyć ryzyko zachorowalności na raka jelita grubego o 60 - 90%.
Przemiana polipa w raka trwa najczęściej kilkanaście lat. Dlatego odpowiednio wczesne wykrycie zmian łagodnych i ich usunięcie może zapobiec rozwojowi raka. Kolonoskopię wykonuje się średnio raz na 10 lat. Jeśli u chorego zostały wykryte i usunięte niepokojące zmiany, badanie kolonoskopowe odbywa się częściej, tj. co 1 - 3 lata.
Badania przesiewowe pod kątem nowotworów jelita grubego dedykowane są również młodszym pacjentom, u których występuje znaczące obciążenie genetyczne rozwojem raka, tj.
- 25 - 49 lat, gdy w rodzinie występuje zespół Lyncha (dziedziczny rak jelita grubego niezwiązany z polipowatością),
- 20 - 49 lat, gdy w rodzinie występuje zespół polipowatości rodzinnej gruczolakowatej (FAP, charakteryzujący się licznymi polipami gruczolakowatymi jelita grubego, które nieleczone przekształcają się w zmiany nowotworowe).
Chcesz wiedzieć więcej? Przeczytaj artykuł: Rak jelita grubego - objawy, przyczyny, jakie są rokowania?
Jakie są przeciwwskazania do wykonania badania?
Mimo szerokiej grupy pacjentów, do których kierowana jest kolonoskopia, zdarzają się osoby dla których badanie jest przeciwwskazane. Bezwzględnie kolonoskopii nie wykonuje się u pacjentów cierpiących na:
- zapalenie otrzewnej,
- perforacje przewodu pokarmowego,
- ostre zapalenie uchyłków,
- niestabilność hemodynamiczną,
- choroby zapalne jelita grubego (szczególnie te o ciężkim przebiegu).
Do decyzji lekarza pozostaje natomiast wykonanie kolonoskopii u pacjentów po świeżo przebytym zawale mięśnia sercowego, chorych z tętniakiem aorty, cierpiących na zaburzenia krzepnięcia krwi oraz kobiet w II i III trymestrze ciąży.
Jak przygotować się do kolonoskopii?
Każdy pacjent przed kolonoskopią powinien mieć świadomość, że właściwe przygotowanie do badania warunkuje jego sukces i uzyskanie rzetelnych wyników. Przede wszystkim sprowadza się ono do oczyszczenia jelita grubego, ale nie tylko. Przygotowanie obejmuje również odpowiednio wczesne odstawienie leków przeciwzakrzepowych lub przeciwpłytkowych. Ma to na celu zmniejszenie ryzyka nadmiernych krwawień jeśli podczas kolonoskopii konieczne byłoby usunięcie polipów. Gdy leczenie pacjenta nie zostanie odpowiednio zmodyfikowane, znacznie utrudnione będzie zatamowanie krwawienia podczas zabiegu. Ponadto na tydzień przed kolonoskopią pacjent powinien odstawić preparaty żelaza. Oczywiście wszystkie zmiany w farmakoterapii związane z kolonoskopią zawsze powinny być skonsultowane z lekarzem.
Kolonoskopia jest badaniem inwazyjnym dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Dlatego do jego przeprowadzenia wymagane jest szczepienie przeciw WZW typu B. W ramach przygotowania do badania warto skonsultować z lekarzem również kwestię szczepienia.
Dieta przed kolonoskopią - co jeść przed badaniem?
Pacjent powinien zadbać o lekkostrawną i ubogo resztkową dietę już na 3 dni przed kolonoskopią. Należy ograniczać w codziennym menu błonnik pokarmowy, surowe warzywa i owoce (szczególnie te bogate w pestki, m.in. kiwi, truskawki) oraz pieczywo z ziarnami. Należy zrezygnować ze spożywania ziaren czy też nasion siemienia lnianego, itp. Mogą one zalegać w jelitach jeszcze w dniu badania i zaburzać jego wynik. Poza tym lepiej zrezygnować również z buraków i innych produktów o intensywnym czerwonym kolorze. Po ich spożyciu ocena stanu śluzówki jelit będzie utrudniona.
Restrykcyjna dieta pozwalająca oczyścić jelita z resztek rozpoczyna się dzień przed badaniem. Pacjent może zjeść lekkostrawne śniadanie i obiad w formie kleiku (kisiel, budyń) lub płynu (zupa krem, bulion). Jedzenie można spożywać jedynie do godziny 15. Później zalecane jest już tylko picie klarownych płynów, tj. woda niegazowana, kompot bez owoców. Płyny można przyjmować do 2 godzin przed badaniem jeśli wykonywane jest ono bez znieczulenia. W przypadku gdy pacjentowi zostaną podane środki znieczulające, należy powstrzymać się od picia nawet 4 godziny przed planowanym badaniem kolonoskopowym.
Oczyszczanie jelit przed kolonoskopią
Oprócz diety konieczne jest zastosowanie środka przeczyszczającego przepisanego przez lekarza. Tylko w taki sposób uda się skutecznie oczyścić jelita z zalegających w nich resztek. Dlatego też po południu w dniu poprzedzającym badanie należy przyjąć preparat przeczyszczający, a dokładniej jego pierwszą dawkę. W celu przygotowania do kolonoskopii stosuje się różne leki przeczyszczające. Ich schemat stosowania jest nieco inny (różna ilość dawek i inne pory ich przyjęcia). Dlatego też zawsze należy zapoznać się z zaleceniami producenta co do zastosowania danego preparatu. W razie wątpliwości można skontaktować się z lekarzem, farmaceutą lub ośrodkiem gdzie wykonywana będzie kolonoskopia.
Należy pamiętać, że normalną reakcją organizmu na podawane w ramach przygotowania do badania leki przeczyszczające są liczne wypróżnienia. Początkowo treścią stałą później już tylko płynną. Dlatego w tym czasie lepiej zostać w domu.
Kolonoskopia – przebieg badania
Kolonoskopia budzi wiele obaw wśród pacjentów. Dlatego warto wiedzieć, jak wygląda badanie i czy rzeczywiście jest się czego obawiać.
Jeśli badanie ma na celu jedynie podstawową diagnostykę, trwa 15 - 20 minut. W przypadku gdy w jego trakcie odbywa się usuwanie polipów, pobieranie wycinków i diagnostyka jest poszerzona, czas jego trwania wydłuża się do 40 minut.
Badanie przeprowadzane jest zwykle w pozycji leżącej na boku, ze zgiętymi nogami w kolanach. Niemniej jednak gdy widoczność ściany jelita jest ograniczona, lekarz może zalecić zmianę w ułożeniu ciała pacjenta. Procedura polega na wprowadzeniu przez odbyt do jelita grubego miękkiego, giętkiego endoskopu o grubości palca wskazującego. Aby rozszerzyć jelita i lepiej je uwidocznić wprowadza się do ich wnętrza gaz pod ciśnieniem. Dlatego w celu pozbycia się nadmiaru gazów po badaniu pacjent powinien udać się do toalety spróbować je ewakuować. Jeśli nie ma przeciwwskazań pacjent może zastosować leki rozkurczowe. Niekiedy rozwiązaniem jest gumowa rurka zakładana doodbytniczo, która rozwiera zwieracze odbytu i ułatwia ewakuację nadmiaru gazów.
Kolonoskopia czy boli?
Na pewno nie można powiedzieć, że kolonoskopia to przyjemne badanie, ale czy kolonoskopia boli? Pacjent podczas badania odczuwa dyskomfort. Dodatkowo odruchowe obkurczanie się jelit może powodować dolegliwości bólowe o różnym stopniu nasilenia. Podobnie jak wzdęcie powstałe w wyniku wtłaczania do jelit gazu.
Warto pamiętać, że podczas badania bardzo ważne jest nastawienie pacjenta. Jeśli jest on bardzo zdenerwowany i przerażony, to mimo największych starań personelu medycznego badanie może okazać się bardzo dla niego nieprzyjemne. Wpływ na to jak wygląda badanie ma również to kto je wykonuje. Im bardziej doświadczony specjalista tym nieprzyjemne odczucia podczas kolonoskopii powinny być mniejsze.
Nie można zapominać również o tym, że wielu pacjentów bardzo wstydzi się badania, a dyskomfort psychiczny jest w wielu przypadkach czynnikiem decydującym o nieprzystąpieniu do kolonoskopii. 
Kolonoskopia ze znieczuleniem czy bez?
W wielu placówkach wykonuje się kolonoskopię bez znieczulenia ogólnego. Standardowym postępowaniem jest posmarowanie okolic odbytu znieczulającym żelem z lignokainą. Podanie dożylnego środka znieczulającego i sedacja pacjenta wiąże się z wydłużeniem czasu trwania badania oraz zwiększa jego koszty. Po jego zakończeniu pacjent dłużej powinien zostać w placówce, a po wyjściu ze szpitala wymaga pomocy od innej osoby. Nawet przez 12 godzin nie powinien prowadzić samochodu.
Środki znieczulające o działaniu ogólnoustrojowym podawane są w standardzie dzieciom i osobom starszym. Kolonoskopia w znieczuleniu ogólnym wykonywana jest również u osób po przebytych rozległych operacjach w obrębie jamy brzusznej (m.in. ginekologiczne, w tym cięcie cesarskie), w przypadku wystąpienia dolegliwości bólowych w przebiegu poprzednich badań endoskopowych przewodu pokarmowego oraz gdy pacjent zgłasza duży lęk przed kolonoskopią. Znieczulenie wykorzystywane podczas badania jest stosunkowo płytkie i pacjent wybudza się po kilkunastu minutach. Nie ma potrzeby jego intubacji.
Celem ułatwienia wykonania badania personelowi medycznemu oraz dla większego komfortu pacjenta w wielu przypadkach zapada decyzja o wykonaniu kolonoskopii w znieczuleniu ogólnym.
Jakie mogą wystąpić powikłania po kolonoskopii?
Jak w przypadku każdego badania o charakterze inwazyjnym również w przebiegu kolonoskopii są możliwe powikłania. Należą one jednak do rzadkości, co pozwala uznać kolonoskopię za bezpieczną metodę obrazowego badania dolnego odcinka przewodu pokarmowego.
Zdarzają się jednak w przebiegu badania perforacje ściany jelita oraz krwawienia, których ryzyko wzrasta na skutek usunięcia polipów podczas kolonoskopii. Powikłania te dotyczą głównie osób starszych, u których wcześniej wykonywano zabiegi chirurgiczne w obrębie jamy brzusznej, pacjentów z chorobami zapalnymi jelit, chorych z nadciśnieniem tętniczym oraz stosujących leki przeciwzakrzepowe.
Znacznie częściej zdarza się natomiast, że po badaniu pacjenci odczuwają dyskomfort, a nawet lekkie dolegliwości bólowe. Pojawiają się wzdęcia i nadmierne oddawanie gazów.
Kiedy po badaniu przez dłuższy czas utrzymuje się ból lub gdy jego nasilenie wzrasta, wystąpi gorączka lub krwawienie należy natychmiast zgłosić się do lekarza.
Kolonoskopia - przyczyny niepowodzenia badania i konieczności jego powtórzenia
Zapoznanie się pacjenta ze zleconymi przez lekarza czynnościami przygotowawczymi do badania i ich właściwe wykonanie to podstawa uzyskania dobrej jakości wyników kolonoskopii. Podstawą jest niewątpliwie oczyszczenie jelit. Jeśli będzie ono niedokładne i ściany jelita będą pokryte resztkami pokarmu może dojść do przeoczenia polipa, wydłużenia się czasu badania, a niekiedy nawet konieczności jego powtórzenia.
Alternatywną formą obrazowania ściany jelita zarówno cienkiego jak i grubego jest endoskopia kapsułkowa. Jak sama nazwa wskazuje badanie ogranicza się do połknięcia kapsułki, która przesyła obraz z wnętrza przewodu pokarmowego na urządzenie zewnętrzne. Taka forma jest zdecydowanie mniej inwazyjna, ale nie daje możliwości usunięcia ciał obcych w czasie rzeczywistym.
Kolonoskopia to badanie, które pozwala ograniczyć zachorowalność na nowotwory jelita grubego. Uznane jest za dość nieprzyjemne, głównie ze względu na towarzyszące mu dyskomfort, dolegliwości bólowe i poczucie wstydu pacjenta. Niemniej jednak to jak wygląda badanie zależy w dużym stopniu od samego nastawienia pacjenta, jego przygotowania oraz personelu, który je wykonuje. Zawsze warto rozważyć wykonanie kolonoskopii w znieczuleniu i skonsultować tą kwestię z lekarzem.
Bibliografia:
- Bowel preparation for colonoscopy: European Society of Gastrointestinal Endoscopy (ESGE) GuidelineGastroenterologia Kliniczna 2013; 5 (2-3): 123-136.
- Antos E., i inni; Kolonoskopia - problemy pacjentów przygotowujących się do badania; Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu 2019; 2 (59): 150-156.
- https://pacjent.gov.pl/program-profilaktyczny/kolonoskopia-badanie-ktore-ratuje-zycie
- Januszewicz W.; Doustne siarczany w przygotowaniu jelita do kolonoskopii; Gastroenterologia Kliniczna 2015; 7 (1): 27–30.
- Gonciarz M. i inni;Kolonoskopia bez znieczulenia — doświadczenia własne;Chirurgia Polska 2003; 5 (1): 1–8.
