Nieleczony świerzb powoduje nie tylko spadek jakości życia i odrzucenie społeczne, ale może mieć też inne poważne konsekwencje. Zapalenie nerek, powstawanie czyraków czy wystąpienie gorączki reumatycznej to tylko jedne z powikłań, które mogą rozwinąć się nawet w odległym czasie po zarażeniu świerzbowcem. Jakie są charakterystyczne objawy świerzbu i jak rozpoznać tą chorobę? Dlaczego ważne jest leczenie wszystkich domowników i czy domowe sposoby na świerzb pomogą pozbyć się pasożytów?
Spis treści:
- Świerzb - co to za choroba?
- Jak wyglądają zmiany na skórze?
- Świerzb - przyczyny choroby
- Okres wylęgania pasożyta
- Świerzb - zaraźliwość
- Objawy świerzbu
- Diagnostyka świerzbu
- Świerzb - leczenie
- Domowe sposoby na świerzb
Świerzb - co to za choroba?
Świerzb to choroba skóry, która dotyka ok. 300 mln osób na całym świecie w ciągu roku. Występuje zarówno wśród dzieci, jak i osób dorosłych, niezależnie od płci. Wywołuje ją świerzbowiec ludzki (Sarcoptes scabiei var. hominis) należący do roztoczy. Samice tych pasożytów drążą w naskórku nory i składają w nich jaja. W ciągu kolejnych dwóch tygodni rozwijają się z nich dorosłe osobniki. Dziennie, samica składa 2-3 jaja. Świerzbowiec żyje średnio od 30 do 60 dni.
Świerzb to choroba zakaźna, której dominującym objawem jest (jak sama nazwa wskazuje) uporczywy świąd skóry. W naskórku 1 zakażonej tym pasożytem osoby, bytuje ok. 5-15 roztoczy. Jedna z postaci świerzbu, tzw. świerzb norweski, wyróżnia się znacznie większą ilością świerzbowców, sięgającą wielu tysięcy do nawet 2 milionów roztoczy.
Jak wyglądają zmiany na skórze?
Świerzb objawia się różowymi, licznymi grudkami o niewielkiej średnicy 1-2 mm. Widoczne są też pęcherzyki i nadżerki. U części chorych można zauważyć typowe dla świerzbowca nory. Mają one postać niedługich, szaro-brązowych korytarzyków, zakończonych małym punkcikiem (pasożytem). Zmiany chorobowe występują bardzo często na rękach, szczególnie w przestrzeni między palcami, oraz na nadgarstkach. U kobiet, świerzbowce zajmują również okolice brodawek sutkowych, a u mężczyzn - narządy płciowe. Rzadko natomiast, grudki i pęcherzyki można zaobserwować na zewnętrznej części dłoni, głowie i podeszwie stóp. Świerzb u dzieci przebiega nieco inaczej. U najmłodszych pacjentów (do 2. roku życia) zmiany skórne często dotyczą właśnie tych miejsc.
Grudki, guzki i pęcherzyki na skórze, a także swędzenie nasilające się w porze nocnej to charakterystyczne cechy świerzbu. U niektórych pacjentów widoczne są też korytarze, drążone w naskórku przez pasożyty.
Świerzb norweski może przypominać łuszczycę. Ogromna ilość pasożytów w naskórku powoduje objęcie stanem zapalnym niemalże skóry całego ciała. Skóra jest zaczerwieniona. Ulega intensywnemu złuszczaniu się. Inna postać świerzbu - świerzb guzkowy - przebiega z pojawieniem się na skórze guzków o średnicy nawet kilku centymetrów i czerwonawym zabarwieniu. Obejmują one często fałdy skórne, np. pachwiny, a także okolice narządów płciowych. U osób starszych, powyżej 65. roku życia, może pojawić się świerzb pęcherzowy. Grudkowata wysypka, charakterystyczna dla świerzbu nie występuje. Jej miejsce zajmują pęcherzykowe zmiany.
Świerzb - przyczyny choroby
Świerzbowiec, będący przyczyną tej choroby, przenosi się między kolejnymi osobami, niezależnie od ich wieku, płci i statusu społecznego. Świerzb nie jest chorobą dziedziczną. Ze względu jednak na wysoką zaraźliwość, często dotyka kilku członków rodziny. Pasożytem, powodującym tą chorobę, nie zarażamy się od zwierząt. Niski poziom higieny nie prowadzi bezpośrednio do rozwoju świerzbu. Jest jednak czynnikiem ryzyka, który zwiększa szanse na zarażenie tym pasożytem. Podobnie jak obniżona odporność i osłabienie mechanizmów obronnych organizmu. U osób z zaburzeniami odporności, choroba ta może mieć cięższy przebieg i większe nasilenie objawów.
Na rozwój świerzbu w większym stopniu narażone są też osoby, u których bariera naskórkowa uległa zaburzeniu. Ma to miejsce np. u pacjentów z atopowym zapaleniem skóry. Częstość infekcji rośnie w okresie zimowym. Wszelkie miejsca, w których są większe skupiska osób i związane z tym łatwiejsze rozprzestrzenianie się pasożyta, również sprzyjają infekcji. Świerzbowiec dość łatwo przenosi się między przedszkolakami, uczniami, a także osobami w wieku podeszłym, zamieszkującymi domy opieki.
Okres wylęgania pasożyta
Okres wylęgania świerzbu wynosi od kilku dni do 3-4 tygodni. Jest to czas, który mija od zakażenia się pasożytem do momenty pojawienia się pierwszych objawów choroby. Na podstawie tej informacji łatwo jest uświadomić sobie, że osoba zarażona świerzbowcem rozprzestrzenia go nieświadomie przez wiele dni na kolejnych pacjentów. Z tego też powodu, leczenie świerzbu konieczne jest w stosunku do pozostałych domowników i osób z najbliższego otoczenia, nawet jeśli nie pojawiły się (jeszcze) u nich żadne objawy świerzbu.
W przypadku ponownego zarażenia się świerzbowcem, okres wylęgania świerzbu wynosi już tylko 1-3 dni. Prawdopodobnie jest to wynikiem reakcji nadwrażliwości na poznane już antygeny świerzbowca.
Świerzb - zaraźliwość
Świerzb rozprzestrzenia się poprzez bezpośredni kontakt ze skórą zarażonej osoby, a także przez kontakt pośredni. Już godzinę po przedostaniu się na skórę nowego gospodarza, świerzbowiec drąży w naskórku tunele. Spanie w tej samej pościeli znacząco zwiększa ryzyko zakażenia. Pasożyt łatwo przenosi się podczas kontaktów seksualnych. Korzystanie z tych samych ręczników, bielizny lub innych elementów odzieży również zwiększa prawdopodobieństwo infekcji. Choroba zakaźna, jaką jest świerzb, bez trudu przenosi się między domownikami. Z tego względu, często chorują na nią całe rodziny.
Poza skórą człowieka, dojrzałe świerzbowce są w stanie przetrwać 24-36 godzin. Po tym czasie, giną. Niedojrzałe świerzbowce mogą jednak przeżyć poza organizmem gospodarza (człowieka) nawet tydzień.
Objawy świerzbu
Charakterystycznym objawem świerzbu jest nasilony świąd i zaczerwienienie skóry. Swędzenie jest szczególnie silne w czasie snu, co może utrudniać nocną regenerację organizmu. Świąd dotyczy zarówno skóry objętej typowymi dla świerzbu zmianami (grudkami, guzkami), jak również skóry zdrowej. Uporczywe swędzenie często prowadzi do rozwoju wtórnych zakażeń bakteryjnych. Świerzb u dzieci może mieć bardziej nietypowy przebieg. Jak zostało wcześniej wspomniane, zmiany chorobowe pojawiają się często na dłoniach, owłosionej skórze głowy, szyi i podeszwach stóp. Typowe dla młodszych pacjentów są też nadkażenia bakteryjne.
Świerzb norweski mimo rozległości zmian skórnych i ogromnej ilości pasożytów bytujących w naskórku, powoduje znacznie mniej nasilony świąd. Część pacjentów w ogóle nie odczuwa swędzenia. Ta postać świerzbu, określana również jako świerzb hiperkeratotyczny, dotyczy przede wszystkim osób z obniżoną odpornością.
Warto pamiętać o tym, że nieleczony świerzb u dzieci i dorosłych może stać się chorobą przewlekłą. Dochodzi wówczas do zgrubienia naskórka i pojawienia się w nim ubytków. Skóra może się nadmiernie złuszczać. Innym problemem jest możliwość rozwoju powikłań, które mogą wystąpić w mniej lub bardziej odległym czasie po przebyciu infekcji.
Powikłania, które mogą pojawić się u pacjentów z nierozpoznanym, długo utrzymującym się świerzbem, dotyczą zarówno zdrowia fizycznego, jak i psychicznego. Nadkażenia bakteryjne (głównie paciorkowcowe) stwarzają ryzyko rozwoju zapalenia serca i innych narządów, a także stanu zapalnego mieszków włosowych i czyraczności. Nieleczony świerzb może prowadzić też do pojawienia się bezsenności. Dużym problemem jest lęk przed społecznym odrzuceniem i poczucie odosobnienia. U osób z przewlekłym świerzbem pojawić się mogą zaburzenia psychiczne.
Diagnostyka świerzbu
Świerzb rozpoznaje się na podstawie charakterystycznych zmian skórnych. Jeśli dodatkowo pacjent zmaga się ze świądem, który nasila się w nocy, a wśród osób z jego otoczenia zdiagnozowano świerzb, rozpoznanie nie jest trudne. Pomocne w diagnostyce może być badanie pod mikroskopem zeskrobin naskórka. Obecność dojrzałych pasożytów, ich jaj lub wydalin potwierdza chorobę. Warto mieć na uwadze, że badanie to może dać wynik fałszywie ujemny. Zdarza się to np. wtedy, gdy świerzbowiec drąży korytarze głębiej niż standardowo. Wówczas w badaniu zeskrobin można nie wykryć świerzbowca, ale w badaniu histopatologicznym wycinka skórnego powinien on już zostać zauważony.
Świerzb - leczenie
W leczeniu świerzbu wykorzystuje się głównie 3 substancje:
- permetrynę,
- benzoesan benzylu,
- iwermektynę.
Pierwsze dwa związki aplikuje się miejscowo na skórę. Należy pamiętać o tym, aby nakładać preparat na oczyszczoną i osuszoną skórę całego ciała, łącznie z pachwinami, zewnętrznymi narządami płciowymi, pępkiem i okolicą pod paznokciami. Preparat zaleca się aplikować przed pójściem spać, aby pozostał on na skórze przez 8-12 godzin. Rankiem, należy zmienić ubranie na nowe. Mając na uwadze okres wylęgania świerzbu, leczeniu poddawane są nie tylko osoby z charakterystycznymi objawami świerzbu, ale również pozostali domownicy i inne osoby, z którymi utrzymywane są bliskie relacje. Terapię należy powtórzyć po 7-14 dniach.
Krem z permetryną dostępny pod nazwą InfectoScab jest na receptę. Charakteryzuje się on wysoką skutecznością w leczeniu świerzbu. Może być stosowany również u dzieci powyżej 2. miesiąca życia. Działa na wszystkie postacie świerzbowca - jaja, larwy i dorosłe pasożyty. Preparat z 10% benzoesanem benzylu (np. płyn SkinScabin) należy wcierać w skórę aż do uczucia suchości i po 15 minutach powtórzyć aplikację. Taką terapię przeprowadza się przez 4 kolejne dni.
Iwermektyna, podobnie jak permetryna, dostępna jest na receptę. Tą substancję w leczeniu świerzbu stosuje się doustnie. W razie niewystarczającej skuteczności terapii, można sięgnąć po alternatywne leczenie. Dopuszcza się wówczas miejscowe korzystanie z iwermektyny, stosowanie preparatów z siarką o stężeniu 6-33%, a także aplikowanie na skórę malationu lub pyretryny.
Leczenie świerzbu uważa się za zakończone, jeśli tydzień po przeprowadzonej kuracji u pacjenta nie pojawiają się nowe wykwity, a nasilony nocny świąd skóry ustąpił. Swędzenie skóry może jednak utrzymywać się nawet przez 2-4 tygodnie po pozbyciu się świerzbowca. Aby je złagodzić, można sięgnąć po leki przeciwhistaminowe oraz preparaty z glikokortykosteroidami, które przeznaczone są do aplikowania na skórę.
Do leczenia świerzbu wykorzystuje się przede wszystkim permetrynę, iwermektynę i benzoesan benzylu. Jeśli substancje te nie pozwalają uzyskać oczekiwanych efektów terapii, zaleca się korzystanie z alternatywnych substancji, które również pomagają pozbyć się świerzbowca.
Domowe sposoby na świerzb
Świerzb dobrze poddaje się leczeniu. Stosowanie wyżej wymienionych leków pozwala u większości chorych pozbyć się świerzbowca bez konieczności powtarzania kuracji. Bardzo istotne jest, aby podczas leczenia:
- wyprać ubrania, ręczniki i pościel w wysokiej temperaturze (minimum 50°C),
- umieścić rzeczy których nie chcemy prać w plastikowych workach na tydzień (aby pozbyć się wszystkich postaci świerzbowca).
Niestosowanie się do tych zaleceń może spowodować, że mimo skuteczności stosowanych leków, pacjent ponownie zarazi się świerzbowcem, który był na ubraniu lub pościeli. Warto również dokładnie odkurzyć i posprzątać mieszkanie, aby zmniejszyć ryzyko rozprzestrzeniania się pasożytów wśród przedmiotów domowych. Przestrzeganie zasad higieny jest bardzo istotne i dotyczy wszystkich domowników.
Domowe sposoby nie zabiją świerzbowca, ale mogą złagodzić odczuwane przez chorego dolegliwości. Pomocniczo wykorzystuje się olejki eteryczne, takie jak np. olejek z drzewa herbacianego lub olejek goździkowy, żel aloesowy, a także kurkumę. Na powstałe zmiany można nałożyć też preparat z cynkiem, który działa wysuszająco. Dobre efekty, szczególnie w łagodzeniu swędzenia które może wystąpić również po zakończonym leczeniu, przynosi stosowanie emolientów. Więcej informacji na ich temat można znaleźć w artykule: Emolienty: kiedy je stosować?
Świerzb może wystąpić u każdego. Rozwija się u dzieci, dorosłych i osób starszych. Dotyczy zarówno osób, które nie przywiązują uwagi do higieny, jak i tych które ściśle dbają o przestrzeganie jej zasad. Obecnie dostępne są skuteczne leki, które pomagają w krótkim czasie uporać się z tym uciążliwym problemem. Szybkie rozpoznanie świerzbu i wprowadzenie odpowiedniego leczenia skraca czas terapii i zapobiega wystąpieniu powikłań.
Piśmiennictwo:
- Salavastru C.M., Chosidow O., Boffa M.J., Janier M., Tiplica G.S., European guideline for the management of scabies, JEADV, 2017, 31, 1248-1253, doi: 10.1111/jdv.14351.
- Traczewski P., Bielawska I., Różewicka-Czabańska M., Marchlewicz M., Maleszka R., Świerzb - najnowsze zasady diagnostyki, leczenia i profilaktyki, Dermatologia po Dyplomie, 2016, 3, 42-50.
- Kowalska M., Kowalik A., Góźdź S., Problemy zdrowotne krajów rozwijających się - zakażenia świerzbem jako zaniedbana choroba tropikalna, Przegl Dermatol, 2014, 101, 490-499.
- Żelazny I., Nowicki R., Sobjanek M., Świerzb - częsta dermatoza, niełatwe rozpoznanie, Przewodnik Lekarza, 2007, s. 68.
