Zespół policystycznych jajników (PCOS) manifestuje się szeregiem objawów fizycznych i psychicznych, a u jego podłoża leżą zaburzenia gospodarki hormonalnej. Kobiety, u których zdiagnozowano PCOS, mają mocno obniżoną jakość życia i problemy z zajściem w ciążę. Jak można łagodzić objawy PCOS i czy możliwe jest jego wyleczenie?
Spis treści:
- Zespół policystycznych jajników - co to jest PCOS? Przyczyny choroby
- Charakterystyczne fizyczne i psychiczne objawy PCOS
- Jak rozpoznać PCOS? Diagnostyka zespołu policystycznych jajników
- Kto najczęściej choruje na PCOS?
- Leczenie PCOS
- Zespół policystycznych jajników a ciąża
- Czy dieta i zmiana stylu życia pomogą złagodzić objawy zespołu policystycznych jajników?
Zespół policystycznych jajników - co to jest PCOS? Przyczyny choroby
Zgodnie z definicją zespół policystycznych jajników (PCOS - polycystic ovary syndrome) jest najczęściej występującą endokrynopatią (zaburzenie dotyczące gospodarki hormonalnej) u kobiet w wieku rozrodczym. Problem dotyczy nawet kilkunastu procent pań w tej grupie. Obraz choroby jest dość indywidualny i ciężko jednoznacznie określić objawy PCOS. Oczywiście istnieją kryteria diagnostyczne, które pomagają lekarzom w rozpoznaniu choroby.
W przebiegu PCOS oznacza się podwyższony poziom hormonu luteinizującego, który zaburza pracę jajników. Dochodzi w nich do dojrzewania komórki jajowej, jednak nie do owulacji. Uwięziona w pęcherzyku Graffa komórka jajowa nie trafia zatem do jajowodu, w którym mogłaby połączyć się z plemnikiem. Cała struktura obumiera i przekształca się w torbiel. Co widoczne jest u pań w badaniu USG i stanowi charakterystyczny obraz policystycznych jajników.
U pań z zespołem policystycznych jajników oznacza się również nadmiar androgenów (męskie hormony płciowe) w badaniu krwi oraz zaburzenia metaboliczne, takie jak insulinooporność, czyli spadek wrażliwości tkanek na działanie insuliny oraz stosunkowo często niedoczynność tarczycy.
Nazwa zespół policystycznych jajników wzięła się od obrazu USG, w którym widoczne są liczne cysty (torbiele) na jajnikach. Określenie "zespół" dotyczy złożonego obrazu objawów związanych z zaburzeniem, na które składają się zarówno dysfunkcje w hormonalne, metaboliczne, jak i psychiczne.
Przyczyny zespołu policystycznych jajników są równie złożone jak samo schorzenie. Znaczenie mają tutaj zarówno predyspozycje genetycze, jak i czynniki środowiskowe, tj. dieta, narażenie na zanieczyszczenie środowiska, a nawet zbyt intensywne ćwiczenia fizyczne prowadzone przez dłuższy czas. Niekiedy powodem pojawienia się objawów są dysfunkcje podwzgórzowo-przysadkowe (np. guzy wydzielające hormony), prowadzące do zaburzeń hormonalnych, czyli w tym wypadku podwyższenia stężenia LH i obniżenia FSH.
Charakterystyczne fizyczne i psychiczne objawy PCOS
U kobiet cierpiących na zespół policystycznych jajników obserwuje się różne objawy. Głównie są to zaburzenia miesiączkowania, tj.
- nieregularne miesiączki,
- rzadkie miesiączkowanie (krwawienie pojawia się rzadziej niż co 35 dni),
- brak owulacji.
Niestety zaburzenia owulacji prowadzą do problemów z zajściem w ciążę i niepłodności. Często to właśnie na etapie nieudanych starań o dziecko kobieta pierwszy raz diagnozowana jest pod kątem zespołu policystycznych jajników. Inne
objawy PCOS można podzielić na:
- związane z nadprodukcją męskich hormonów płciowych (androgenów), tj. nadmierne owłosienie typu męskiego na twarzy i ciele, łysienie, zmiana głosu, występowanie trądziku, zwiększone przetłuszczanie się skóry i włosów,
- zaburzenia metaboliczne, tj. wzrost masy ciała, otyłość brzuszna, obniżona wrażliwość tkanek na działanie insuliny (insulinooporność), a tym samym wzrost poziomu cukru we krwi, zmiana sylwetki,
- psychiczne - wiele kobiet nie jest w stanie zaakceptować zmian w swoim wyglądzie związanych z zaburzeniami hormonalnymi, dlatego pojawia się u nich obniżony nastrój, niechęć do spotkań i wychodzenia w domu i problemy ze snem, co w konsekwencji prowadzi do depresji, a nawet choroby afektywnej dwubiegunowej i zaburzeń lękowych; co więcej u pań z PCOS obserwuje się wyraźne symptomy zespołu napicia przedmiesiączkowego,
- pozostałe objawy pojawiające się w przebiegu PCOS, tj. nadciśnienie tętnicze, cienkie włosy, bóle miednicy, zaburzenia pracy tarczycy, rogowacenie ciemne, czyli zaciemnienie i zgrubienie skóry pod pachami, w fałdach skórnych i na szyi.
Jak rozpoznać PCOS? Diagnostyka zespołu policystycznych jajników
Diagnostyka PCOS wzbudza od lat wiele emocji wśród lekarzy. Ze względu na zróżnicowany obraz choroby u niemal każdej kobiety jest ona mocno utrudniona. Obecnie podstawą diagnozy PCOS jest wystąpienie u pacjentki 2 z 3 kryteriów:
- nadmiar androgenów we krwi,
- rzadkie owulacje lub ich brak,
- charakterystyczny obraz jajników w badaniu USG, tj. wykraczająca poza normy objętość jajnika i obecność torbieli w ilości większej niż 12.
Wielu specjalistów podkreśla, że aby ograniczyć nadrozpoznawalność policystycznych jajników należy zaostrzyć przyjęte kryteria. Czyli diagnozować PCOS u pacjentek spełniających 3 z powyższych kryteriów. Opierając się również na wywiadzie oraz poszerzonych badaniach laboratoryjnych.
Zgłaszająca się do specjalisty kobieta w wieku rozrodczym, która skarży się na zaburzenia miesiączkowania, a także inne objawy, m.in. trądzik, problem ze zrzuceniem zbędnych kilogramów, czy nadmierne owłosienie powinna zostać poddana badaniom biochemicznym oraz obrazowym (USG).
Badania hormonalne powinny obejmować oznaczenie:
- LH, FSH i estradiol 3. dnia cyklu,
- androstendion, wolny testosteron, DHEA, kortyzol, SHBG,
- progesteron 21. dnia cyklu.
Konieczne jest również badanie tarczycy i oznaczenie TSH, fT4, fT3, anty-TPO, anty-TG. Podobnie jak
kontrola metabolizmu glukozy, co wymaga zbadania poziomu glukozy we krwi, wykonania testu obciążenia glukozą i oznaczenia hemoglobiny glikowanej. Niekiedy we krwi wykrywa się również markery stanu zapalnego, tj. OB, CRP i ferrytynę.
Takie kompleksowe podejście pozwoli nie tylko na właściwą diagnostykę PCOS, ale także na wykluczenie lub potwierdzenie innych schorzeń współistniejących z zespołem policystycznych jajników. Dotyczy to gównie chorób tarczycy (niedoczynność, choroba Hashimoto), niedoczynności i zaburzeń przysadki, zespołu Cushinga, guza jajników i nadnerczy. Wyklucza się również wrodzony przerost nadnerczy.
Kto najczęściej choruje na PCOS?
Diagnoza PCOS w wielu przypadkach jest dość przypadkowa. Rozpoczyna się zwykle gdy kobieta w wieku 20-30 lat ma problemy z zajściem w ciążę i kierowana jest na dokładną diagnostykę bądź gdy niepokoi ją brak miesiączki lub częstotliwość jej występowania. Niekiedy to dermatolog kieruje pacjentkę na konsultację ginekologiczną obserwując u niej nadmierne owłosienie typu męskiego, łysienie i pojawienie się zakoli czy trudne do wyleczenia zmiany trądzikowe.
Policystyczne jajniki znacznie częściej diagnozuje się u kobiet z otyłością brzuszną oraz chorobami tarczycy.
U wielu pacjentek zaburzenia hormonalne w przebiegu PCOS nie dają specyficznych objawów. U kobiet występują regularne krwawienia miesięczne mimo braku owulacji. Natomiast kiedy kobieta zgłasza się z problemami skórnymi do dermatologa często terapia prowadzona jest jedynie objawowo bez leczenia przyczyny zaburzeń, czyli PCOS.
Leczenie PCOS
Leczenie zespołu policystycznych jajników powinno być złożone i indywidualnie dobierane do każdej pacjentki. Postępowanie terapeutyczne musi obejmować leczenie farmakologiczne, gdy jest ono niezbędne, ale także dietę, zwiększenie aktywności fizycznej, terapię psychologiczną lub nawet psychiatryczną, suplementację, a w szczególnych przypadkach interwencję chirurgiczną. To jakie metody zastosować u danej pacjentki zależy w dużym stopniu od nasilenia objawów choroby i celu terapeutycznego jaki chce się osiągnąć. Ważny jest także jej stan zdrowia. Dlatego terapię dobiera się także w zależności od wyników badań hormonalnych, a także funkcjonalności jajników, przysadki, tarczycy i nadnerczy. Zwraca się także uwagę na poziom glukozy we krwi, stan wątroby, poziom stresu oraz zdolności trawienne.
Jakie metody
leczenia farmakologicznego wdraża się u kobiet z PCOS?
- Dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne - zawierają w swoim składzie etynyloestradiol i gestagen, który to zmniejsza produkcję androgenów. Poprawiają regularność miesiączek, ale efekt ich działania znika po zaprzestaniu leczenia.
- Leki antyandrogenne - mają za zadanie zmniejszyć stężenie androgenów we krwi. Substancje tego typu mogą wchodzić w skład złożonych tabletek antykoncepcyjnych, albo stanowić odrębne leki.
- Leki na cukrzycę - w przypadku podwyższonego poziomu cukru we krwi i stwierdzonej insulinooporności lekiem zwykle stosowanym jest metformina, która zwiększa wrażliwość tkanek na działanie insuliny, ograniczając jednoczenie ilość wchłanianej glukozy z przewodu pokarmowego i jej uwalnianie do krwi.
- Leki poprawiające płodność - mają one za zadanie indukcję owulacji.
W leczeniu zespołu policystycznych jajników dopuszcza się również mało inwazyjne metody chirurgiczne. Ich efektem jest usunięcie torbieli dzięki technice laparoskopowej, zwanej kauteryacją. Wykorzystuje ona elektrodę, która wytwarza wysoką temperaturę i niszczy pęcherzyki. Niestety jest to metoda mało dokładna i może prowadzić do wygaśnięcia funkcji życiowych jajników lub ich uszkodzenia.
Ze względu na wysoką skuteczność leków doustnych stosowanych w PCOS w hamowaniu zaburzeń owulacji metody chirurgiczne są spychane na drugi plan, mimo niewielkiego ryzyka.
Co w przypadku gdy zespół policystycznych jajników nie jest leczony? W przypadku rozpoznania PCOS należy koniecznie rozpocząć leczenie. Zaburzenia hormonalne wynikające z choroby prowadzą do wielu powikłań, do których można zaliczyć:
- zaburzenia lipidowe,
- rozregulowanie gospodarki węglowodanowej,
- niepłodność,
- nieregularne cykle miesiączkowe,
- zwiększone ryzyko rozwoju wielu chorób - układu krążenia (zawał, udar, nadciśnienie tętnicze), cukrzycy typu 2, nowotworów piersi i endometrium (błona śluzowa macicy).
U kobiet, którym udało się zajść w ciążę z rozpoznanym PCOS znacznie wzrasta ryzyko cukrzycy ciążowej. Dlatego celem właściwego prowadzenia ciąży konieczna jest konsultacja lekarska. Warto pamiętać, że tabletki obniżające poziom cukru we krwi są przeciwwskazane w ciąży.
Zespół policystycznych jajników a ciąża
W związku z zaburzeniami owulacji występującymi w zespole policystycznych jajników panie mają problem z zajściem w ciążę. Aspekt ten jest najczęstszym powodem dla którego kobieta w wieku rozrodczym zgłasza się do lekarza i wykonywana jest u niej diagnostyka mająca na celu potwierdzić bądź wykluczyć PCOS.
Szybkie wdrożenie leczenia PCOS jest szansą dla kobiet w wieku rozrodczym na dziecko.
Leczenie PCOS ma za zadanie przywrócić cykle owulacyjne, a tym samym umożliwić zapłodnienie. Kiedy kobieta zgłasza się na leczenie w pierwszej kolejności zalecana jest jej zmiana stylu życia, w tym redukcja masy ciała. W wielu przypadkach takie niefarmakologiczne działania przywracają owulację.
W kolejnym etapie stosuje się leczenie farmakologiczne. Lekiem pierwszego rzutu jest zwykle klomifen, który reguluje gospodarkę hormonalną u kobiet bez owulacji starających się o dziecko. Jeśli leczenie doustne klomifenem nie przyniosło oczekiwanych rezultatów zwykle przechodzi się do kolejnego etapu leczenia, czyli do podania gonadotropiny kosmówkowej. Ma ona za zadanie stymulować dojrzewanie pęcherzyka Graffa i uwalnianie z niego dojrzałej komórki jajowej, tj. cały proces owulacji.
Jeśli powyższe farmakologiczne i niefarmakologiczne metody leczenia nie przyniosły rezultatów specjaliści zwykle decydują się na wykonanie zapłodnienia pozaustrojowego i umieszczenia zarodka w jamie macicy.
Należy mieć świadomość, że ciąża u kobiet z PCOS zwykle jest trudna. Istnieje znaczące ryzyko poronienia i powikłań okołoporodowych, a także zwiększa się częstość występowania cukrzycy ciążowej.
Czy dieta i zmiana stylu życia pomogą złagodzić objawy zespołu policystycznych jajników?
Jak wskazują eksperci u pań z zespołem wielotorbielowatych jajników ogromne znaczenie ma dieta i regularny wysiłek fizyczny. Ma to związek z tym, że w przebiegu PCOS dysfunkcje hormonalne i metaboliczne są ze sobą ściśle powiązane.
W zasadzie dietoterapia i kontrola masy ciała, profilu lipidowego oraz gospodarki węglowodanowej wspomagają leczenie farmakologiczne, pozwalają kontrolować przebieg choroby i przyczyniają się do poprawy stanu zdrowia oraz samopoczucia pacjentki. Główne założenia dietetyczne to wybieranie produktów o niskim indeksie glikemicznym oraz takich bogatych w wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Dodatkowo utrata masy ciała jest możliwa dzięki zachowaniu deficytu kalorycznego.
Najlepiej gdy pacjentka zdecyduje się na indywidualnie skomponowany jadłospis, przygotowany dla niej przez dietetyka. Powinien on ograniczać spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu, które to zwiększają lipotoksyczność tkanki tłuszczowej, a także produktów o wysokim indeksie glikemicznym, pogłębiających insulinooporność. Wszystko to pogłębia dysfunkcje jajnika. W diecie nie może zabraknąć również takich składników jak potas, magnez, selen i wapń.
Coraz częściej wspomina się również o znaczeniu suplementacji witaminą D oraz myo-inzytolem w policystycznych jajnikach. Obie te substancje uzupełniane w diecie wykazują korzystne działanie u pacjentek z PCOS.
PCOS to bardzo złożone schorzenie gdzie zaburzone są hormony płciowe, co z kolei generuje szereg dysfunkcji metabolicznych. Nieprawidłowy lipidogram oraz wysoki poziom glukozy we krwi pogłębiają natomiast dysfunkcje hormonalne i negatywnie oddziałują na jajniki. W związku z tym policystyczne jajniki to schorzenie, które prowadzi zarówno do niepłodności, ale także do szeregu chorób sercowo-naczyniowych, w tym nadciśnienia tętniczego czy cukrzycy typu 2. Warto jak najszybciej poddać się diagnostyce PCOS, tym bardziej, że pierwsze niepokojące objawy mogą pojawić się już w okresie dojrzewania.
Bibliografia:
- Walczak-Gałęzewska M., Kręgielska-Narożna M., Bogdański P.; Kobieta z zespołem policystycznych jajników — pacjent podwyższonego ryzyka kardiometabolicznego; Forum Zaburzeń Metabolicznych 2016; 7(2): 79–83.
- Jakiel G., Robak - Chałubek D., Tkaczuk - Włach J.; Zespół policystycznych jajników (PCOS - polycystic ovary syndrome);Przegląd Menopauzalny 2006; 4: 265–269.
- Brzozowska M.; Karowicz - Bilińska A.;Rola niedoboru witaminy D w patofizjologii zaburzeń występujących w zespole policystycznych jajników; Ginekol Pol. 2013; 84: 456-460.
- Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące stosowania preparatów zawierających myo-inozytol, przez pacjentki z zespołem policystycznych jajników (PCOS); Ginekol. Pol. 2014; 85: 158 - 160..
- Kłósek P., Grosicki S., Całyniuk B.;Dietoterapia w zespole policystycznych jajników — zalecenia praktyczne;Forum Zaburzeń Metabolicznych 2017; 8(4): 148-154.
- Drosdzol -Cop A., Sidło - Stawowy A., Sajdak D., Skrzypulec - Plinta V.; Rozpoznanie zespołu policystycznych jajników u dziewcząt;Ginekol. Pol. 2014; 85: 145-148.
