Wysoka zawartość jodu dotyczy przede wszystkim wód oceanicznych i wód morskich. W związku z tym ryby, owoce morza i glony stanowią cenne, naturalne źródła tego związku. Niedobór jodu w diecie powoduje niedoczynność tarczycy. Czy nadmierne spożycie jodu jest równie szkodliwe? Jaką rolę w organizmie pełni jod i kiedy konieczne jest przyjmowanie płynu Lugola?
Spis treści:
- Czym jest jod?
- Jod - właściwości
- Jaka jest rola jodu w organizmie?
- Jakie produkty są źródłem jodu?
- Jod – dawkowanie w zależności od wieku
- Dla kogo bardzo ważne jest stosowanie jodu?
- Czy można przedawkować jod?
- Nadmiar jodu w organizmie - konsekwencje
- Płyn Lugola – zastosowanie w kontekście ochrony przed promieniowaniem
Sprawdź kategorie produktów: Jod Tarczyca Witaminy i minerały Czym jest jod?
Jod jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania ludzkiego organizmu. Został odkryty w roku 1811. Początkowo właściwości jodu wiązano jedynie z działaniem odkażającym. Dopiero później znalazł on zastosowanie w leczeniu chorób tarczycy. Lekarze zalecali suplementację jodu przy niedoczynności tarczycy, choć nie byli jeszcze w stanie wyjaśnić związku między jodem a gruczołem tarczowym. Dopiero pod koniec XIX wieku dowiedziono, że pierwiastek ten jest jednym z elementów tworzących tarczycę. Wraz z rozwojem medycyny, zaczęto dostrzegać związek między upośledzeniem umysłowym i fizycznym, a niedoborem jodu w organizmie.
Obecnie wiemy już, że jod jest potrzebny do produkcji hormonów tarczycy. Jest to jego główna, choć nie jedyna funkcja. Powszechnie występujące niedobory jodu wpłynęły na powrócenie do obowiązku jodowania soli pod koniec ubiegłego wieku. Dodawanie jodu do soli kuchennej wynika z jej powszechnego stosowania. Wprowadzona profilaktyka niedoboru jodu szybko przyniosła oczekiwane efekty. Niedobór jodu przestał być tak powszechny. Przykładowo, u dzieci w wieku szkolnym, występowanie niedoczynności tarczycy zmniejszyło się o 30-80%.
Najwięcej jodu znajduje się oczywiście w tarczycy. W znacznie mniejszych ilościach, pierwiastek ten występuje również w wątrobie, mózgu i we krwi. Jod ulega wchłanianiu z przewodu pokarmowego przede wszystkim w początkowym odcinku jelita cienkiego. Może być również absorbowany z wdychanego powietrza przez układ oddechowy. W mniejszym stopniu jod dostaje się do organizmu przez skórę.
Jod - właściwości
Hormony tarczycy: tyroksyna (T4) i trijodotyronina (T3) nie mogłyby być produkowane bez jodu. Pierwiastek ten stanowi ponad połowę ciężaru wymienionych hormonów tarczycy. Organizm potrzebuje tych związków, aby mógł prawidłowo funkcjonować. Odpowiedni poziom hormonów wpływa na pracę całego układu nerwowego, a także serca, nerek i mięśni. Regulują one syntezę białka, przemianę materii, a do tego mają znaczenie w przemianach witamin i kwasów nukleinowych. Bez właściwej dawki jodu w diecie, organizm człowieka nie byłby w stanie utrzymać właściwej ciepłoty ciała.
Jod posiada również silne właściwości antyoksydacyjne, dzięki czemu chroni przed negatywnymi skutkami wywoływanymi w ustroju przez zbyt dużą ilość wolnych rodników. Wykazuje też działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze. Działanie ochronne jodu obserwowano również w procesach nowotworowych.
Jaka jest rola jodu w organizmie?
Odpowiedni poziom jodu w diecie zapewnia prawidłowe funkcjonowanie gruczołu tarczowego. Tarczyca, mimo niewielkich rozmiarów wpływa na wiele procesów zachodzących w organizmie. Jod, niezbędny do syntezy hormonów tarczycy umożliwia właściwy rozwój komórek i tkanek już w życiu płodowym. Pierwiastek ten wpływa na pracę mózgu. Jest niezbędny dla utrzymania koncentracji i możliwości zapamiętywania. Oddziałuje na siłę i częstotliwość skurczów mięśnia sercowego. Ma swój udział w procesie oddychania komórkowego, wytwarzania energii, a także w procesach zapalnych. Przemiany cukrów i tłuszczy również zachodzą przy udziale jodu. Jod wpływa też na narządy płciowe i proces dojrzewania.
Jod jest niezbędny do syntezy hormonów tarczycy, które zwiększają syntezę białka, regulują przemianę materii oraz biorą udział w procesie dojrzewania komórek. Objawy niedoboru jodu to m.in. zaburzona zdolność zapamiętywania i koncentracji, a także upośledzenie rozwoju fizycznego.
Jakie produkty są źródłem jodu?
Produktami o dużej zawartości jodu są przede wszystkim ryby morskie, glony i owoce morza. Spośród ryb warto wymienić dorsza i halibuta. Znacząca ilość jodu zawarta jest również w takich produktach spożywczych jak mleko, przetwory mleczne (np. kefir, serek ziarnisty i serwatka) oraz jaja (w żółtku jest dwukrotnie więcej jodu niż w białku). Jod dostarczany jest do organizmu podczas spożywania orzechów laskowych i arachidowych. Z warzyw, większe ilości jodu znajdują się w szpinaku, brokułach oraz suchych nasionach grochu. Źródłem jodu jest też wspomniana już sól kuchenna jodowana. W innych krajach, zapotrzebowanie na jod w diecie zaspokajane jest poprzez dodawanie tego pierwiastka również do innych produktów spożywczych, takich jak np. mleko lub oleje.
Występowanie jodu jest też zróżnicowane geograficznie. Najwięcej jodu znajduje się na terenach morskich, a najmniej w rejonach górskich.
Jod nie jest magazynowany w organizmie człowieka. Z tego właśnie powodu należy go stale dostarczać wraz z dietą lub poprzez odpowiednią suplementację. Przy niedoborach tego pierwiastka, wchłanianie jodu z przewodu pokarmowego znacząco wzrasta. Nasilony zostaje wychwyt jodu i jednocześnie spada jego eliminacja z organizmu.
Jod – dawkowanie w zależności od wieku
Zgodnie z zaleceniami dietetycznymi, dobowe zapotrzebowanie na jod wynosi:
- 110 µg - niemowlęta w pierwszym półroczu życia,
- 130 µg - niemowlęta w drugim półroczu życia,
- 90 µg - dzieci w wieku 1-6 lat,
- 100 µg - dzieci w wieku 7-9 lat,
- 120 µg - nastolatkowie w wieku 10-12 lat,
- 150 µg - nastolatkowie w wieku 13-18 lat i osoby dorosłe,
- 220 µg - kobiety w ciąży,
- 290 µg kobiety karmiące piersią.
Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia, suplementacja jodu w ciąży powinna być nieco wyższa - 250 µg na dobę. Niedobory tego pierwiastka są dość powszechne. Szacuje się, że mogą one dotyczyć nawet połowy mieszkańców Europy.
Dla kogo bardzo ważne jest stosowanie jodu?
Długotrwały niedobór jodu jest niebezpieczny właściwie dla każdego człowieka, niezależnie od wieku. Są jednak grupy osób w większym stopniu narażone na skutki niedoboru jodu, również przy krótszym okresie jego niedostatecznej podaży. Dotyczy do przede wszystkim kobiet ciężarnych. Zwiększone zapotrzebowanie na jod w okresie cięży wynika z konieczności dostarczenia tego pierwiastka nie tylko kobiecie, ale również rozwijającemu się w jej łonie dziecku. Niedobór jodu u kobiet w ciąży może bowiem prowadzić do niedorozwoju umysłowego u dziecka lub pojawienia się niedoczynności tarczycy. Niedostateczne spożycie jodu w okresie ciąży wiąże się też z większym ryzykiem poronienia, porodu przedwczesnego i wewnątrzmacicznego obumarcia płodu.
Według norm Instytutu Żywności i Żywienia, zapotrzebowanie na jod jest większe również u kobiet karmiących piersią. Jod przenika do mleka matki i w czasie karmienia dostarczany jest do organizmu niemowlaka. Niemowlęta do szóstego miesiąca życia karmione wyłącznie mlekiem matki, która przyjmuje zalecaną ilość jodu, nie wymagają dodatkowej suplementacji. Dzieci karmione mlekiem modyfikowanym otrzymują jod wraz z pokarmem. Mleko to jest bowiem wzbogacane o jod. Pierwiastek ten jest bardzo ważny dla prawidłowego wzrostu i rozwoju dziecka. Przy jego niedoborze, może dojść do zaburzeń fizycznych i psychicznych. Może również rozwinąć się niedoczynność tarczycy u dziecka. Więcej informacji na temat hormonów tarczycy i chorób tego gruczołu można znaleźć w artykule: Choroba Hashimoto - co to jest? Objawy, leczenie i dieta w Hashimoto.
Suplement diety dla kobiet ciężarnych powinien zawierać 150-200 µg jodu w zalecanej dziennej porcji. Karmienie piersią również wiąże się z większym zapotrzebowaniem organizmu kobiety na ten pierwiastek.
Czy można przedawkować jod?
Zarówno niedobór jodu jak i jego nadmiar są szkodliwe dla zdrowia. Nadmiar tego pierwiastka w organizmie występuje jednak znacznie rzadziej w porównaniu z niedoborem. Ludzie z reguły dość dobrze tolerują większe niż zalecane spożycie jodu, o ile pochodzi on z diety. Sól jodowana spożywana w bardzo wysokich ilościach, a także przyjmowanie leków lub suplementów w zbyt dużych dawkach i porcjach może doprowadzić do pojawienia się nadmiaru jodu w organizmie.
Normy żywienia dla populacji Polski z roku 2020 określają górny bezpieczny poziom spożycia, którego przekroczenie może spowodować niekorzystne skutki zdrowotne. Zgodnie z nimi, maksymalna dzienna podaż jodu nie powinna wynosić więcej niż:
- 200 µg u dzieci w wieku 1-3 lata,
- 250 µg u dzieci w wieku 4-6 lat,
- 300 µg u dzieci w wieku 7-10 lat,
- 450 µg u nastolatków w wieku 11-14 lat,
- 500 µg u nastolatków w wieku 17-17 lat,
- 600 µg u osób dorosłych.
Przedawkowanie jodu jest możliwe. Objawami mogą być wówczas wymioty, biegunka, brązowe śluzówki, odwodnienie, a nawet wstrząs. Odnotowywano nawet zgony, które były wynikiem przyjęcia bardzo wysokich dawek jodu. Przy przewlekłym przedawkowaniu jodu mogą wystąpić takie dolegliwości jak: zapalenie spojówek, metaliczny posmak w ustach, złuszczanie się naskórka i nieżyt nosa.
Nadmiar jodu w organizmie - konsekwencje
Organizm człowieka w pewnym zakresie potrafi regulować poziom jodu. Przy niedoborze tego składnika zwiększa się jego wchłanianie z pożywienia, a przy nadmiarze - zmniejsza. Rozwijający się płód nie potrafi jeszcze tak funkcjonować. Suplementowanie zbyt dużych dawek jodu podczas ciąży, a także dostarczanie bardzo wysokich ilości jodu wraz z pokarmem swojemu dziecku po urodzeniu może powodować nadczynność tarczycy u dziecka i rozwój wola.
Nadmiar tego pierwiastka również u osób dorosłych może prowadzić do nadczynności gruczołu tarczowego. Objawy które mogą się wówczas pojawić to m.in. kołatanie serca, utrata wagi, zwiększona męczliwość, rozdrażnienie, niepokój, drżenie rąk, wytrzeszcz i zaburzenia płodności.
Płyn Lugola – zastosowanie w kontekście ochrony przed promieniowaniem
Płyn Lugola to wodny roztwór jodu w jodku potasu. Posiada on właściwości antyseptyczne, dlatego jest zalecany do odkażania skóry nieuszkodzonej. Wiele osób kojarzy jednak płyn Lugola z wybuchem w elektrowni jądrowej w Czarnobylu, który miał miejsce w 1986 roku. Wówczas powszechnie zalecano przyjmowanie płynu Lugola. Zawarty w nim nieradioaktywny jod wchłaniany przez tarczycę, blokuje wchłanianie radioaktywnego jodu. Terapia jodem miała wówczas zmniejszyć ryzyko uszkodzenia tarczycy wywołane nadmiarem promieniowania. Obecnie, wielu specjalistów uważa, że podawanie płynu Lugola nie było potrzebne i mogło skutkować większym ryzykiem pojawienia się problemów z pracą tarczycy w późniejszych latach.
Polskie Towarzystwo Endokrynologiczne zdecydowanie nie zaleca przyjmowania płynu Lugola na własną rękę. Nieuzasadnione stosowanie płynu Lugola zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia autoimmunologicznych chorób tarczycy. Może powodować również inne niekorzystne dla zdrowia konsekwencje. Picie płynu Lugola jest uzasadnione jedynie w przypadku skażenia jodem promieniotwórczym. W Polsce, poziom promieniowania jest nieustannie monitorowany. Jeśli tylko pojawi się ryzyko takiego zagrożenia, uruchomione zostaną zgromadzone rezerwy tabletek z jodem.
Niedobór jodu to globalny problem, na który zgodnie z szacunkami cierpią 2 biliony ludzi, z czego niemal jedną trzecią stanowią dzieci. Obowiązkowe jodowanie soli kuchennej zmniejszyło częstość występowania niedoboru jodu w Polsce. Pacjenci zagrożeni rozwojem chorób sercowo-naczyniowych powinni jednak ograniczać spożywaną ilość soi. Warto pomyśleć więc o alternatywnych produktach zawierających ten cenny pierwiastek. Bez odpowiedniej dawki jodu, organizm człowieka nie będzie funkcjonował prawidłowo.
Piśmiennictwo:
- Czeczot H., Jod w zdrowiu i chorobie, Farm Pol, 2017, 73 (12), 759-766.
- Makowska-Donajska M., Hirnle L., Suplementacja witamin i składników mineralnych podczas ciąży, Ginekologia i Perinatologia Praktyczna, 2017, tom 2, nr 4, 166-172.
- Gietka-Czernel M., Profilaktyka niedoboru jodu, Postępy Nauk Medycznych, 2015, tom XXVIII, nr 12, 839-845.
- Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J., Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Państwowy Zakład Higieny, 2020, s. 293-295, 368.
- Czerwińska E., Ocena spożycia jodu i sodu przez kobiety ciężarne, Ginekologia i Perinatologia Praktyczna, 2018, tom 3, nr 1, 10-15.
- Pyka B., Zielen-Zynek I., Kowalska J., Ziółkowski G., Hudzik B., Gąsior M,. Zubelewicz-Szkodzińska B., Zalecenia dietetyczne dotyczące spożywania jodu - w poszukiwaniu konsensusu między kardiologami a endokrynologami, Folia Cardiologica, 2019, tom 14, nr 2, s. 156-160.
- Wiesner A., Paśko P., Stosowanie suplementów u kobiet ciężarnych w świetle najnowszych rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników, Farm Pol, 2021, 77 (1), 40-47.
