Zaburzenia pracy serca występują u 1,5-5% ogółu populacji. Często wykrywane są przypadkowo, podczas badań kontrolnych lub badań wykonywanych z innych powodów. Jak są diagnozowane zaburzenia rytmu serca? Jakie mogą być objawy i potencjalne skutki arytmii?
Spis treści:
- Arytmia serca – co to?
- Jakie są rodzaje arytmii serca?
- Najczęstsze przyczyny arytmii serca
- Diagnozowanie arytmii serca
- Objawy towarzyszące arytmii serca
- Arytmia serca - leczenie
- Zaburzenia rytmu serca u dzieci
- Styl życia i dieta dla osób z arytmią
- Czego lepiej unikać przy arytmii serca?
- Pacjenci z arytmią - rokowania
Arytmia serca – co to?
Arytmia to inaczej zaburzenie rytmu serca. Jest to szerokie pojęcie, które obejmuje różnorodne zaburzenia pracy serca, zarówno te niegroźne, jak i zagrażające życiu. Praca serca stymulowana jest impulsami elektrycznymi. Są one przewodzone przez odpowiednie komórki obecne w sercu, prowadząc najpierw do skurczu przedsionków, a później do skurczu komór serca. U osoby zdrowej, zachowany jest odpowiedni, uporządkowany rytm pracy mięśnia sercowego. Wpływa to na efektywną pracę układu krążenia.
Serce posiada zdolność do samoistnego wytwarzania impulsów elektrycznych. Jednak już sam tryb jego pracy podlega działaniu różnych czynników. O arytmii mówimy, gdy zaburzona zostaje częstość skurczów lub ich miarowość. Czasami występuje nadmierne przyspieszenie pracy serca, a czasem zbyt silne zwolnienie pracy serca. Na pojawienie się zaburzeń pracy serca narażone są w największym stopniu osoby z chorobą wieńcową, inaczej określaną jako choroba niedokrwienna serca.
Jakie są rodzaje arytmii serca?
Klasyfikacja arytmii może obejmować podział ze względu na miejsce, w którym dochodzi do zaburzenia przewodzenia impulsów na arytmie komorowe i nadkomorowe. Wśród arytmii komorowych wymienić można migotanie komór, trzepotanie komór czy chociażby częstoskurcz komorowy. Do arytmii nadkomorowych należy natomiast m.in. migotanie przedsionków, będące najczęściej występującą postacią zaburzeń rytmu serca. Rzadziej rozpoznawane są również inne typy zaburzeń rytmu serca.
Inna klasyfikacja arytmii uwzględnia częstość pracy serca. Jeśli rytm jego pracy jest zbyt szybki, mówimy o tachyarytmii, a jeśli zbyt wolny - o bradyarytmii.
Najczęstsze przyczyny arytmii serca
Na niemiarowość serca oraz zaburzenia częstotliwości jego pracy w większym stopniu narażone są osoby starsze. Wynika to zarówno z powszechnego występowania u tej grupy pacjentów chorób układu krążenia oraz innych schorzeń przewlekłych, jak i również ze zmian w obrębie mięśnia sercowego, do których dochodzi z upływem lat. Co wywołuje zaburzenia rytmu serca? Do czynników wpływających na wyższe ryzyko pojawienia się arytmii należą:
- choroby serca, takie jak choroba wieńcowa, niewydolność serca, nadciśnienie tętnicze,
- wrodzone wady serca, np. wady zastawek,
- bezdech senny,
- inne choroby przewlekłe, takie jak nadczynność lub niedoczynność tarczycy, przewlekła obturacyjna choroba płuc, wybrane choroby nerek, otyłość,
- niedokrwistość,
- infekcje wirusowe,
- zaburzenia elektrolitowe (np. niski poziom magnezu lub potasu),
- niektóre leki, np. sotalol, amiodaron, dimenhydrinat, difenhydramina, metronidazol, metoklopramid,
- intensywna aktywność fizyczna,
- używki,
- silny stres, długotrwałe napięcie emocjonalne, zaburzenia lękowe.
Jako główne przyczyny migotania przedsionków podawany jest wiek, ale również obecność wyżej wymienionych chorób towarzyszących. Niebezpieczeństwo arytmii jest większe także wśród osób, których członkowie najbliższej rodziny mają zaburzenia rytmu serca.
Diagnozowanie arytmii serca
Diagnostyka zaburzeń rytmu serca najczęściej rozpoczyna się badaniem elektrokardiograficznym, znanym jako badanie EKG. Jest to badanie, które pozwala ocenić czynność elektryczną serca. Jednocześnie, jest ono nieinwazyjne, bezbolesne i bezpieczne. Zazwyczaj, diagnostyka arytmii serca z wykorzystaniem badania EKG przeprowadzana jest w spoczynku. U niektórych pacjentów konieczne jest jednak wykonanie badania podczas wysiłku lub monitorowanie pracy serca przez dobę (a czasem nawet dłużej).
Diagnoza zaburzeń rytmu serca stawiana jest na podstawie wywiadu z pacjentem, badania fizykalnego, a także badania EKG. Czasami zlecane są również inne badania, które pomagają ustalić przyczynę arytmii.
Diagnostyka arytmii serca powinna obejmować również próbę znalezienia przyczyny pojawiających się zaburzeń rytmu serca. Lekarz może zlecić badanie krwi, które pomoże ocenić poziom określonych elektrolitów i innych związków, w tym również hormonów tarczycy. Rzadziej zlecane są inne badania, takie jak rezonans magnetyczny, echokardiografia czy badania genetyczne.
Diagnoza arytmii serca nierzadko stawiana jest przypadkowo, podczas wykonywania badania EKG z innych przyczyn.
Objawy towarzyszące arytmii serca
Objawy arytmii serca nie występują u wszystkich pacjentów. Część z nich odczuwa jednak zmianę w pracy serca. Możliwe objawy zaburzeń rytmu serca to:
- odczuwanie trzepotu, łomotania, kołatania serca,
- wyczucie niemiarowości serca,
- dyskomfort, czasem ból w klatce piersiowej,
- niepokój,
- osłabienie, zmęczenie,
- zaburzenia orientacji,
- trudności z oddychaniem,
- zawroty głowy,
- zasłabnięcie,
- ból brzucha - pojawia się zazwyczaj u dzieci, rzadko u dorosłych. Objawy arytmii serca u małych dzieci, w tym również niemowląt to m.in. bladość skóry, nadmierna potliwość i przyspieszenie oddechu.
Najczęstsze objawy migotania przedsionków oraz innego rodzaju zaburzeń rytmu serca to wyczuwanie specyficznych zmian jego pracy - może być to właśnie trzepotanie, kołatanie serca lub odwrotnie - spowolnienie częstości uderzeń. Objawy zaburzeń rytmu serca u chorych obciążonych chorobą wieńcową lub niewydolnością serca to również ból w klatce piersiowej. Pozostałe symptomy występują rzadziej. Zauważając u siebie choć część z wymienionych dolegliwości, zawsze należy zgłosić się z objawami arytmii do lekarza.
Arytmia serca - leczenie
Leczenie arytmii serca uzależnione jest od kilku czynników. Istotna jest postać zaburzeń rytmu serca, ich przyczyna, a także stan zdrowia pacjenta i wpływ pojawiających się objawów na jego funkcjonowanie. Inaczej leczone są groźne arytmie, a inaczej łagodne zaburzenia pracy serca, występujące sporadycznie pod wpływem konkretnego czynnika. Samo rozpoznanie arytmii nie jest równoznaczne z koniecznością wprowadzenia odpowiedniej terapii. Nie każda arytmia wymaga leczenia. U części pacjentów lekarz podejmuje decyzję o wprowadzeniu leków antyarytmicznych, zastosowaniu elektroterapii lub ablacji. Ablacja jest małoinwazyjnym zabiegiem prowadzącym do odizolowania obszaru serca, w którym dochodzi do nieprawidłowego przewodzenia impulsów. Zarówno zaburzenia komorowe, jak i nadkomorowe mogą być leczone z wykorzystaniem tego zabiegu. U większości pacjentów, u których przeprowadzono ablację nie dochodzi do nawrotu arytmii.
Środki farmakologiczne stosowane w leczeniu arytmii
Leczenie arytmii serca u części chorych wymaga wprowadzenia farmakoterapii. Niektóre leki antyarytmiczne stosowane są doraźnie w celu przerwania arytmii, inne zalecane są do przyjmowania przewlekłego, co zapobiega ich nawracaniu. Wśród leków wykorzystywanych w leczeniu arytmii wymienić można fenytoinę, propafenon, enkainid, metoprolol, propranolol, atenolol, sotalol, amiodaron, diltiazem i werapamil. Dobrze dobrany lek na arytmię może ograniczyć częstość występowania zaburzeń rytmu serca, zmniejszyć związane z nimi objawy, a także chronić przed przekształceniem się obecnych zaburzeń pracy serca do bardziej złośliwej ich postaci.
Leki antyarytmiczne muszę być dobrane indywidualnie dla każdego pacjenta. Przy ich wyborze konieczne jest wzięcie pod uwagę możliwych działań niepożądanych i przeciwwskazań. U kilku procent chorych przyjmujących takie preparaty rozwija się zjawisko proarytmii - zaburzenia rytmu serca wywołane są stosowanym lekiem. Leczenie farmakologiczne najczęściej wprowadza się stopniowo, powoli zwiększając zalecaną dawkę leku.
Domowe sposoby na arytmię
Wśród domowych sposobów na arytmię znajdują się zabiegi zwiększające napięcie nerwu błędnego. Co istotne, są one wykorzystywane w określonych rodzajach zaburzeń rytmu serca, a pacjent powinien zostać przeszkolony przez lekarza odnośnie tego, jak je prawidłowo samodzielnie wykonywać. Prawidłowa technika takich zabiegów jest kluczowa dla ich skuteczności. Jednym z zabiegów zwiększających napięcie nerwu błędnego jest próba Valsalvy. Przeprowadza się ją w pozycji leżącej. Polega na natężonym wydychaniu powietrza przy zamkniętej głośni. Dochodzi wówczas do wzrostu ciśnienia w obrębie klatki piersiowej i wzrostu napięcia nerwu błędnego. Właściwie przeprowadzona próba Valsalvy może przywrócić prawidłowy rytm pracy serca.
Do zabiegów zwiększających napięcie nerwu błędnego zaliczamy też zanurzenie twarzy w zimnej wodzie, a także masaż zatoki szyjnej (nie u wszystkich pacjentów może być stosowany). W Internecie można znaleźć też polecanie innego domowego sposobu na arytmię - uciskania gałek ocznych. Zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, zabieg ten jest jednak zdecydowanie przeciwwskazany.
Zaburzenia rytmu serca u dzieci
Zaburzenia pracy serca mogą wystąpić u pacjentów w każdym wieku. Arytmia u dzieci pojawia się jednak rzadziej niż u dorosłych. Często ma ona przebieg bezobjawowy i wykrywana jest przypadkowo, podczas badań okresowych lub badań wykonywanych z innych przyczyn. Jak są diagnozowane zaburzenia rytmu serca u dzieci? Diagnoza zaburzeń rytmu serca u pacjentów pediatrycznych stawiana jest na takich samych zasadach jak u pacjentów dorosłych - podstawą jest dokładny wywiad z pacjentem (w przypadku małych dzieci z ich opiekunami), badanie fizykalne i badanie EKG. Dodatkowo zlecone mogą zostać któreś z wyżej wymienionych badań. Groźne arytmie rzadko są rozpoznawane u dzieci. Mogą one objawiać się silnym, przewlekłym osłabieniem, szybką męczliwością dziecka, problemami z oddychaniem i omdleniami.
Diagnoza arytmii serca u dziecka nie zawsze wiąże się wprowadzeniem leczenia. Przy łagodnych, sporadycznie występujących zaburzeniach rytmu serca, które nie wpływają w istotny sposób na komfort życia dziecka, najczęściej nie stosuje się żadnego specjalistycznego leczenia. Konieczne mogą być jednak regularne badania kontrolne. Czasami, arytmia u dzieci wymaga farmakoterapii. Sporadycznie konieczne jest leczenie operacyjne arytmii.
Arytmia u młodych osób występuje rzadziej niż u pacjentów w podeszłym wieku. U dzieci mogą pojawić się nietypowe objawy arytmii, takie jak zwiększona potliwość, szybkie męczenie się czy bladość skóry. U najmłodszych wystąpić mogą też problemy z karmieniem.
Styl życia i dieta dla osób z arytmią
Migotanie komór, przedsionków oraz inne typy zaburzeń rytmu serca mogą wymagać wprowadzenia pewnych zmian w codziennym funkcjonowaniu, w tym również w sposobie odżywiania. Korzystnie na pracę serca wpływają:
- rezygnacja z papierosów i innych używek (długotrwałe nadużywanie alkoholu wpływa negatywnie na pracę serca),
- unormowanie i utrzymanie prawidłowej masy ciała,
- regularna aktywność fizyczna, dostosowana do możliwości i stanu zdrowia pacjenta - u części chorych przeciwwskazane są aktywności o wysokiej intensywności,
- odżywczy, zbilansowany sposób odżywiania,
- regularne nawadnianie organizmu, w celu zapobiegania zaburzeniom elektrolitowym,
- znalezienie własnych sposobów na radzenie sobie ze stresem - długotrwały stres, który jest obecnie tak powszechnie odczuwany, wpływa negatywnie na funkcjonowanie całego organizmu, w tym również na pracę serca.
Czego lepiej unikać przy arytmii serca?
Zapobieganie arytmii jest możliwe tylko u części chorych. Dużo zależy od przyczyny zaburzeń rytmu serca. Nie na wszystkie z nich mamy bowiem wpływ. Aby unikać arytmii serca zaleca się:
- kontrolowanie choroby podstawowej, niezależnie czy jest to schorzenie układu krążenia (np. choroba wieńcowa, choroba zastawek serca), cukrzyca czy zaburzenia pracy tarczycy,
- unikanie czynników, które wyzwalają arytmię - u każdego pacjenta objawy migotania przedsionków lub innego rodzaju arytmii pojawiają się pod wpływem różnych czynników. Nie zawsze udaje się je wskazać, ale jeśli jest to możliwe, warto starać się ich unikać,
- wprowadzenie wyżej wymienionych zmian w stylu życia,
- regularne stosowanie leków przeciwarytmicznych jeśli zostały one zalecone przez lekarza.
Profilaktyka arytmii obejmuje też regularne badanie tętna. Warto nauczyć się prawidłowo mierzyć puls. Jest to szczególnie istotne u pacjentów, zmagających się z nawracającymi, groźnymi zaburzeniami rytmu serca. Zapobieganie arytmii u każdego pacjenta może wyglądać nieco inaczej. Ważne jest, aby jak najlepiej poznać swój organizm i jego reakcję na określone czynniki. Dobrze byłoby również znać zasady udzielania pierwszej pomocy w razie wystąpienia zagrażających życiu zaburzeń pracy serca. Osoby z najbliższego otoczenia osób, zmagających się z groźną arytmią również powinny wiedzieć, jak prawidłowo zareagować w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia chorego. Poważne zaburzenia rytmu serca mogą bowiem prowadzić do zatrzymania krążenia.
Pacjenci z arytmią - rokowania
Pojawienie się objawów arytmii serca zawsze powinno skłaniać pacjenta do udania się do lekarza. Sam chory nie jest bowiem w stanie ocenić, jak groźne są występujące zaburzenia rytmu serca. U części pacjentów brak leczenia może prowadzić do rozwoju groźnych powikłań arytmii, takich jak udar niedokrwienny mózgu czy zawał mięśnia sercowego.
Jak długo można żyć z arytmią?
Długość życia pacjentów z arytmią zależy od wielu czynników. Istotny jest rodzaj zaburzeń rytmu serca, częstość ich występowania, a także ogólny stan zdrowia chorego. Pacjenci z łagodną lub dobrze kontrolowaną arytmią mogą cieszyć się długim życiem. Gorzej rokują chorzy, u których arytmia jest nierozpoznana, nieleczona, a także pacjenci niestosujący się do zaleceń lekarskich. W ich przypadku rośnie ryzyko powikłań arytmii, które mogą prowadzić nawet do śmierci chorego.
Czy arytmię można wyleczyć?
Arytmie to szeroka grupa zaburzeń rytmu serca. Nie wszystkie rodzaje wymagają leczenia. Część zaburzeń ustępuje, jeśli udało się wyeliminować ich przyczynę. Czasami wprowadzenie odpowiedniego leczenia skutkuje całkowitym ustąpieniem arytmii. Jest to więc indywidualna kwestia. U niektórych pacjentów zaburzenia rytmu serca zupełnie ustępują, u innych - utrzymują się do końca życia.
Dbanie o aktywny i zdrowy styl życia oraz regularna kontrola stanu zdrowia to najlepszy możliwy sposób zapobiegania zaburzeniom pracy serca, a także ich możliwie szybkiego rozpoznania. Niewykryta i nieleczona arytmia może prowadzić do poważnych powikłań, zagrażających zdrowiu i życiu pacjenta. Obecnie dysponujemy różnymi metodami leczenia, które mogą skutecznie zapobiegać arytmii i poprawiać komfort życia pacjentów.
Piśmiennictwo:
- 2022 ESC Guidelines for the management of patients with ventricular arrhythmias and the prevention of sudden cardiac death (European Heart Journal; 2022 — doi: 10.1093/eurheartj/ehac262).
- Wytyczne ESC 2020 dotyczące diagnostyki i leczenia migotania przedsionków opracowane we współpracy z European Association of Cardio-Thoracic Surgery (EACTS), 2020.
- Desai D.S., Hajouli S. Arrhythmias. [Updated 2023 Jun 5]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK558923/
- Sałacki A.J. Zaburzenia rytmu serca. Medycyna po Dyplomie 2017, 06.
- Polak M., Mizia-Stec K. Zaburzenia rytmu serca u osób w podeszłym wieku. Medycyna po Dyplomie 2019, 04.
