Zaparcia to powszechny problem, który może dotyczyć każdej grupy wiekowej. Cierpi na niego średnio co ósmy Polak. Jakie kryteria muszą być spełnione, aby prawidłowo rozpoznać zaparcia? Jak skutecznie zapobiegać i leczyć problemy z wypróżnianiem?
Spis treści:
- Czym są zaparcia?
- Rodzaje zaparć
- Przyczyny zaparć
- Zaparcia - objawy i rozpoznanie
- Domowe sposoby na zaparcia
- Zaparcia - leczenie
- Profilaktyka - jak zapobiegać zaparciom?
- Zaparcia u dzieci
- Zaparcia w ciąży
Czym są zaparcia?
Zaparcia to powszechna choroba przewodu pokarmowego. Przewlekłe zaparcia dotyczą 10-15% populacji. Częściej pojawiają się u kobiet i osób starszych. Opisywane są jako utrudnione oddawanie stolca z jednoczesnym uczuciem niepełnego wypróżnienia. Charakterystyczną cechą zaparć jest też mała ilość wypróżnień. Przyczyną problemów z defekacją mogą być zarówno zaburzenia pracy jelit jak i choroby podstawowe, czynniki środowiskowe, psychologiczne i przyjmowane leki. Zaparcia są dość uciążliwym problemem, który może obniżyć jakość życia pacjenta. Dzięki odpowiednim zmianom trybu życia, wyeliminowaniu czynników, które mogą być przyczyną zaparć i wprowadzeniu odpowiedniego leczenia, można przywrócić prawidłowy rytm wypróżnień i pozbyć się lub złagodzić nieprzyjemne objawy zaparć.
Rodzaje zaparć
Aktualne Kryteria Rzymskie z 2016 roku, dotyczące rozpoznawania, klasyfikacji i leczenia zaburzeń w obrębie przewodu pokarmowego przedstawiają następujące rodzaje przewlekłych zaparć:
- zaparcia czynnościowe,
- zespół jelita drażliwego z dominującym zaparciem,
- zaparcia wywołane opioidami,
- czynnościowe zaburzenia wypróżniania.
Ze względu na częste występowanie zaparć u pacjentów przyjmujących leki opioidowe (może dotyczyć ono 40-90% chorych), wyodrębniono ten rodzaj zaburzeń. Opioidy to silne preparaty przeciwbólowe, które są coraz częściej stosowane. Nie tylko spowalniają perystaltykę jelit, ale również ograniczają ilość wody, przedostającą się do światła jelita.
Ze względu na charakter tego problemu, zaparcia możemy podzielić na:
- pierwotne: z prawidłowym, zwolnionym pasażem jelitowym lub zaburzeniami defekacji,
- wtórne: ich źródłem nie jest nieprawidłowe funkcjonowanie jelita grubego, lecz inne przyczyny takie jak: niedoczynność tarczycy, cukrzyca, przewlekłe choroby nerek, zapalne choroby jelit, szczelina odbytu, stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona, depresja, zaburzenia odżywiania - anoreksja i bulimia, niektóre leki np. diuretyki, preparaty zawierające żelazo, leki przeciwbólowe i środki przeciwdrgawkowe.
Przyczyny zaparć
Jeśli jelita funkcjonują prawidłowo, czas przemieszczania się stolca przez jelito grube wynosi od 20 do 72 godzin. Zakres jest dość szeroki, ponieważ każdy organizm jest inny, a formowanie się i pasaż mas kałowych zależy m.in. od diety, stylu życia, czy chociażby zażywanych leków. Najczęstszym rodzajem zaparć są zaparcia czynnościowe. Jak zostało wcześniej wspomniane, w ich obrębie znajdują się 3 schorzenia, różniące się przebiegiem, a co za tym idzie - również sposobem leczenia.
Zaburzenia oddawania stolca (zaburzenia defekacji) są wynikiem niewłaściwego przebiegu procesu wydalania powstałych mas kałowych z jelita grubego. W prawidłowych warunkach, po uformowaniu stolca dochodzi do rozluźnienia zwieracza odbytu i innych mięśni. Przy zaburzeniach defekacji, z różnych przyczyn, proces ten nie przebiega tak jak powinien. Może być to wynik niecałkowitego rozkurczu, zbyt wysokiego ciśnienia w odbycie lub paradoksalnego skurczu mięśni dna miednicy.
Przy zaparciach z prawidłowym pasażem jelitowym, nie dochodzi do opisanych wyżej zaburzeń defekacji. Choć samo przemieszczanie się mas kałowych przez jelito grube przebiega prawidłowo, pacjenci mogą skarżyć się m.in. na wydalanie twardego stolca. Ten rodzaj zaparć często występuje u chorych z zespołem jelita drażliwego. Zaparcia ze spowolnionym pasażem jelitowym charakteryzują się wydłużonym czasem przemieszczania się treści kałowych. U zdrowej osoby, do wypróżnienia dochodzi po maksymalnie 72 godzinach. Przy tym typie zaparć, masy kałowe przesuwają się znacznie wolniej, a czas ich pasażu przez jelito może wynosić więcej niż 120 godzin.
Zaparcia - objawy i rozpoznanie
W zależności od rodzaju zaparć, pacjenci mogą zmagać się z różnymi problemami. Przy zaburzeniach defekacji częste jest uczucie niepełnego wypróżnienia i wkładanie dużego wysiłku w celu oddania stolca. Przy zaparciach ze spowolnionym pasażem jelit typowe jest zbyt rzadkie oddawanie stolca - raz na kilka dni. Przy prawidłowym pasażu jelit, raczej nie pojawiają się wymienione dolegliwości. Chorzy mogą natomiast odczuwać dyskomfort w obrębie jamy brzusznej i wydalanie twardych mas kałowych.
Zgodnie z Kryteriami Rzymskimi, aby zdiagnozować czynnościowe zaparcia u osób dorosłych, przynajmniej 2 z poniższych warunków muszą utrzymywać się przez co najmniej tydzień na przestrzeni 1 miesiąca (inaczej mówiąc, objawy te muszą dotyczyć przynajmniej 25% wypróżnień):
- wzmożony wysiłek podczas parcia,
- uczucie niepełnego wypróżnienia,
- oddawanie twardego lub grudkowatego stolca,
- potrzeba ręcznego wspomagania oddania stolca,
- odczuwanie przeszkody w odbycie,
- oddawanie stolca rzadziej niż 3 razy w tygodniu.
Aby prawidłowo rozpoznać zaparcia, należy wykluczyć inne, możliwe przyczyny występujących dolegliwości. Istotnym elementem diagnostyki jest też szczegółowy wywiad i badanie lekarskie. Jeśli pojawiają się inne objawy, takie jak np. krwawienie z odbytu, nocny ból brzucha lub nagły spadek masy ciała, konieczne jest wykonanie dodatkowych badań.
Bóle brzucha nie są typowym symptomem wynikającym z zaparć i rzadko występują u chorych na to schorzenie. Nawracający ból brzucha wraz ze zmianą wyglądu lub częstotliwości wypróżnień, może natomiast świadczyć o zespole jelita drażliwego z dominującym zaparciem.
Sporadycznie pojawiająca się zmiana rytmu wypróżnień i problemy z wypróżnianiem, trwające mniej niż tydzień, najczęściej nie są powodem do niepokoju. Wynikają one zwykle z prowadzonego trybu życia, przyjmowania mniejszej ilości płynów, stresu lub niskiej aktywności fizycznej.
Domowe sposoby na zaparcia
W zależności od przyczyn zaparć, ich leczenie wygląda nieco inaczej. W pierwszej kolejności, wszystkim pacjentom zaleca się zmiany stylu życia, które mają usprawnić funkcjonowanie układu pokarmowego. Ze względu na fakt, że siedzący tryb życia i niska aktywność fizyczna spowalniają pracę jelit, zaleca się wprowadzenie regularnej, codziennej aktywności przez 30-60 minut. Ważne jest też przyjmowanie odpowiednich ilości płynów (minimum 2 litry w ciągu dnia) i stosowanie diety zawierającej błonnik. Większa zawartość błonnika w diecie powoduje wzrost objętości treści kałowej i stymuluje perystaltykę jelit. W walce z zaparciami, należy zwrócić również uwagę na prawidłowy sposób defekacji. Zaleca się przyjęcie pozycji siedzącej i lekkie pochylenie do przodu. Więcej informacji na temat naturalnych sposobów na zaparcia można znaleźć w artykule: Jakie zioła na zaparcia?
Wszystkie osoby mające problem z zaparciami powinny zwrócić uwagę na styl życia i wprowadzić jego modyfikacje w celu przywrócenia właściwej pracy przewodu pokarmowego. Zmiany te przynoszą największe efekty wśród pacjentów cierpiących na zaparcia z prawidłowym lub spowolnionym pasażem jelitowym. Te dwa typy zaparć łatwiej poddają się też leczeniu farmakologicznemu.
Zaparcia - leczenie
Wśród leków na zaparcia wyróżniamy przede wszystkim:
- środki osmotyczne,
- leki przeczyszczające o drażniącym działaniu na ściany jelit,
- środki zmiękczające, dzięki którym masy kałowe łatwiej przesuwają się w kierunku odbytnicy.
Środki osmotyczne to podstawowe preparaty na przewlekłe problemy z wypróżnianiem. Do tej grupy należy laktuloza, makrogole, roztwory z fosforanem sodu i sole magnezu. Substancje te powodują zwiększony napływ wody do światła jelita. Masy kałowe nabierają więcej wody, rośnie ich objętość i prowadzi to do pobudzenia ruchów perystaltycznych jelit. Największą skuteczność przypisuje się preparatom z makrogolami. Do tej grupy środków na zaparcie należy m.in. lek Forlax i wyrób medyczny Xenna Balance. Efekt działania preparatów osmotycznych pojawia się jednak dość późno - po ok. 24-48 godzinach od ich zażycia.
Środki przeczyszczające działają poprzez bezpośrednią stymulację zwojów nerwowych, co prowadzi do nasilenia pracy jelit. Zatrzymują też wodę w świetle jelita. Działanie tych leków pojawia się zwykle po 8-12 godzinach od zastosowania. Z tego właśnie powodu, preparaty te zaleca się zażywać na noc, przed pójściem spać. Efekt powinien wówczas pojawić się nad ranem. Do popularnych środków przeczyszczających zaliczamy bisakodyl, aloes, rzewień i kruszynę. Należy przy tym pamiętać, że częste korzystanie ze środków przeczyszczających o drażniącym działaniu na jelita może zaburzać ich funkcjonowanie. Przy krótkotrwałym stosowaniu, leki te uważane są za skuteczne i bezpieczne.
Środki zmiękczające to związki powierzchniowo czynne, które wspomagają przedostawanie się wody i tłuszczu do treści kałowej. Dzięki temu ma ona większy poślizg i nie dochodzi do jej zalegania w jelicie grubym. Preparaty zmiękczające nie wpływają na ruchy perystaltyczne jelita. Nie zwiększają też częstotliwości wypróżnień. Przykładowe środki zmiękczające to czopki Laxol z dokuzanem sodu, które stosuje się 2 razy na dobę przez okres nie dłuższy niż 10 dni. Do tej grupy preparatów należy też parafina płynna, którą zaleca się stosować jedynie doraźnie.
Przewlekłe zaparcie, a szczególnie zaparcie oporne na leczenie można też poddać terapii z wykorzystaniem nowszych leków, takich jak linoklotyd, lubiproston, prukalopryd czy elobiksybat. Substancje te pomagają zwiększyć ilość wypróżnień, ułatwiają proces defekacji, dzięki czemu nie trzeba wkładać w niego tyle wysiłku i łagodzą inne objawy zaparć. Większość z nich nie jest jednak aktualnie dostępna w Polsce.
Leki farmakologiczne przynoszą oczekiwane efekty głównie u pacjentów z zaparciami przebiegającymi ze spowolnionym lub prawidłowym pasażem. Przy zaburzeniach defekacji, ich skuteczność jest najczęściej niezadowalająca. Chorym zaleca się zmiany stylu życia, zwiększenie zawartości błonnika w diecie i przyjmowanie dużej ilości wody (ponad 2 litry dziennie). Przy tym rodzaju zaparć, zaleca się też terapię behawioralną - biofeedback. Pacjent podczas 6 sesji, trwających ok. godziny uczy się prawidłowej kontroli mięśni, które biorą udział w skomplikowanym procesie jakim jest defekacja. Efektywność tej metody w leczeniu zaburzeń defekacji ocenia się na 50-90%.
Skuteczność probiotyków w terapii zaparć nie do końca została poznana. Ze względu na brak wystarczających dowodów potwierdzających zasadność stosowania probiotyków przy problemach z wypróżnianiem, aktualnie nie ma wskazań do rutynowego zalecenia tych preparatów.
Profilaktyka - jak zapobiegać zaparciom?
Aby zapobiegać zaparciom warto wprowadzić w życie opisane wyżej domowe sposoby na zaparcia. Siedzący tryb życia, brak aktywności fizycznej i postępujący wiek mogą zwiększać ryzyko pojawienia się problemów z wypróżnianiem. Wraz z wiekiem dochodzi do stopniowego spowolnienia pracy układu pokarmowego, stąd częstsze problemy z oddawaniem stolca. Aby temu zapobiegać lub przynajmniej ograniczyć problem zaparć, warto zadbać o regularną dawkę ruchu, zwiększone przyjmowanie płynów i stosowanie zdrowej, zbilansowanej diety. Jeśli przyczyną choroby są stosowane leki, można podczas konsultacji z lekarzem rozważyć ich zamianę na inne. Pamiętajmy również o tym, aby w miarę możliwości nie wstrzymywać nadmiernie parcia i nie zwlekać z wizytą w toalecie. Stres również nie sprzyja właściwej pracy jelita grubego.
Popularnym sposobem zapobiegania zaparciom jest też zwiększone spożywanie błonnika. Błonnik nie ulega trawieniu i w niezmienionej postaci dociera do jelita grubego. Wchłania wodę, przez co zwiększa objętość stolca. Zaleca się przyjmowanie 25-30 g błonnika w ciągu doby.
Zaparcia u dzieci
O zaparciu u dzieci mówimy, gdy do wypróżnienia dochodzi rzadziej niż raz na 3 dni przez okres min. 2 tygodni, a oddawane stolce są twarde lub proces defekacji wymaga wysiłku. Przyczyny tej choroby to podobnie jak w przypadku dorosłych niektóre leki, choroby, nieprawidłowości anatomiczne w jelicie grubym (najczęściej choroba Hirschsprunga), małe spożycie płynów lub błonnika.
Przyczyną może być też silny stres, którego dziecko doświadcza np. rozpoczynając uczęszczanie do żłobka lub przedszkola. Zbyt wczesne sadzanie dziecka na nocnik, w okresie kiedy ono samo nie jest jeszcze gotowe na ten krok, również może prowadzić do zaparć. Podobnie jak presja wywierana na malucha i pośpieszanie go podczas wypróżniania.
Ból brzucha występuje u większości dzieci u których rozpoznaje się zaparcia. Może dochodzić również do nietrzymania stolca i zabrudzenia bielizny. Im młodsze dziecko, tym zauważalny jest silniejszy lęk przed oddaniem stolca. W zdecydowanej większości przypadków, problemy z wypróżnianiem u dzieci można prawidłowo zdiagnozować już na podstawie przeprowadzonego wywiadu i zbadania dziecka. Czasem pomocne w diagnostyce mogą być też dodatkowe badania, takie jak np. manometria odbytu i odbytnicy, wlew kontrastowy czy czas pasażu znaczników, polegający na połknięciu określonej liczby znaczników i monitorowaniu ich przemieszczania się wzdłuż jelita grubego. Leczenie zaparć u dzieci powinno przebiegać wielokierunkowo. Istotne jest:
- wprowadzenie diety bogatej w błonnik,
- usunięcie zalegających treści kałowych z odbytnicy,
- zapobieganie zaparciom,
- regulacja rytmu wypróżnień.
Dzieciom, które cierpią na zaparcie, zaleca się dietę bogatoresztkową. Jest ona bogata w błonnik i płyny. Warto zwrócić uwagę, aby dziecko przyjmowało odpowiednio dużo warzyw i owoców. Im mniej przetworzone jest spożywane jedzenie, tym lepiej. Zalegające w pobliżu odbytu masy kałowe można usunąć albo przy pomocy specjalnych wlewów doodbytniczych albo leków na zaparcia. Preparaty, które można stosować u dzieci przy zaparciach to m.in. makrogole, laktuloza, dokuzan sodu, czopki glicerynowe i bisakodyl. Należy dopasować odpowiedni lek do wieku dziecka, objawów i indywidualnych preferencji. Przykładowo, dla kilkuletnich dzieci, które czują silny lęk związany z wypróżnieniem, wybór czopków może nie być najlepszym rozwiązaniem. W takim przypadku, czopki mogą dodatkowo nasilać stres i niepokój dziecka. W niektórych przypadkach korzystne efekty może przynieść pomoc psychologiczna.
Zaparcia w ciąży
W okresie ciąży wzrasta prawdopodobieństwo pojawienia się zaparć. Są one wynikiem zarówno działania hormonów, jak i ucisku wywieranego przez powiększającą się macicę na niektóre elementy układu pokarmowego, w tym również jelito cienkie i grube. Przesuwanie się treści pokarmowej przez jelito ulega spowolnieniu. U kobiet ciężarnych dochodzi też do zwiększonego wchłaniania zwrotnego wody, które powoduje większe zagęszczenie treści kałowych. Dodatkowo, warto wspomnieć też o niższej aktywności fizycznej w okresie ciąży i wzroście masy ciała, które zwiększają ryzyko wystąpienia zaparć. Suplementowanie żelaza również może powodować problemy z wypróżnianiem.
Przy zaparciach w ciąży należy przede wszystkim zmodyfikować styl życia. Aktywność fizyczna w okresie ciąży ma wiele zalet, a jedną z nich jest właśnie stymulowanie układu pokarmowego do pracy i zapobieganie zaparciom. Dieta bogata w błonnik i płyny również ma istotny wpływ na profilaktykę i terapię zaparć. Jeśli zmiany te okażą się niewystarczające, po konsultacji z lekarzem można sięgnąć po preparaty ułatwiające wypróżnianie. Wiele powszechnie stosowanych leków na zaparcia jest przeciwwskazanych w ciąży. Wśród bezpieczniejszych substancji można wymienić laktulozę i makrogole.
Zaparcia to istotny problem, który może zaburzać codzienne funkcjonowanie zarówno osoby której dotyczy, jak również jej rodziny. Im wcześniej schorzenie to zostanie prawidłowo rozpoznane, tym łatwiej i szybciej można je wyleczyć. Zaparcia mogą nawracać, dlatego niezmiernie ważne jest wprowadzenie odpowiednich nawyków, które zapobiegają wystąpieniu dolegliwości. Dostępne są też skuteczne leki na problemy z wypróżnianiem, które należy dobierać indywidualnie do każdego pacjenta.
Bibliografia:
- Aziz I., Whitehead W.E., Palsson O.S. i inni, An approach to the diagnosis and management of Rome IV functional disorders of chronic constipation, Expert Review of Gastroenterology & Hepatology, 14:1, 39046, doi: 10.1080/17474124.2020.1708718.
- Daniluk J., Przewlekłe zaparcia - niedoceniany problem kliniczny, Varia Medica, 2018, tom 2, nr 4, s. 286-296.
- Mulak A., Zaparcie oporne na leczenie - jak rozpoznać i leczyć? Gastroenterologia Kliniczna, 2018, tom 10, nr 3, s. 81-92.
