Antykoncepcja hormonalna to skuteczny sposób na zapobieganie nieplanowanej ciąży. Jednym z jej rodzajów jest korzystanie z tabletek antykoncepcyjnych. Mają one liczne zalety, choć nie są pozbawione wad. Jakie korzyści niesie przyjmowanie doustnych leków antykoncepcyjnych? Co zrobić w przypadku pominięcie 1 lub większej ilości tabletek? Jakie działania niepożądane mogą wystąpić w wyniku ich stosowania?
Spis treści:
- Tabletki antykoncepcyjne – jak działają?
- Skuteczność tabletek antykoncepcyjnych
- Pigułki antykoncepcyjne – rodzaje
- Wskazania do stosowania tabletek antykoncepcyjnych
- Jak stosować tabletki antykoncepcyjne?
- Pominięta tabletka antykoncepcyjna – co robić?
- Przeciwwskazania do stosowania tabletek antykoncepcyjnych
- Tabletki antykoncepcyjne – możliwe skutki uboczne
- Tabletki antykoncepcyjne a inne leki i pożywienie
- Inne rodzaje antykoncepcji hormonalnej
- Tabletki antykoncepcyjne a planowanie ciąży
Tabletki antykoncepcyjne – jak działają?
Przyjmowanie tabletek antykoncepcyjnych lub stosowanie innych rodzajów antykoncepcji ułatwia planowanie rodziny i utrzymanie odstępu między kolejnymi ciążami. Leki antykoncepcyjne wykorzystywane są również do leczenia wielu chorób, takich jak zespół policystycznych jajników i endometrioza. Antykoncepcja hormonalna znalazła zastosowanie także w łagodzeniu bardzo bolesnych miesiączek. Pierwsze tabletki antykoncepcyjne zostały wprowadzone na rynek ponad 60 lat temu. W tamtym okresie, stosowanie tabletek antykoncepcyjnych wiązało się z przyjmowaniem stosunkowo wysokich dawek hormonów. Od tego czasu sporo się zmieniło. Obecnie leki te mają znacznie niższą ilość hormonów i są bezpieczniejsze.
Działanie tabletek antykoncepcyjnych polega na hamowaniu owulacji. Przyjmowanie tych leków prowadzi do spadku wydzielania w organizmie hormonów, które są potrzebne do tego, aby pęcherzyki Graafa mogły dojrzewać. Pęcherzyki te odgrywają istotną rolę w procesie zapłodnienia. Kiedy dojrzałe pęcherzyki Graafa pękają, uwalniają komórki jajowe, które są gotowe do połączenia się z plemnikiem. W wyniku stosowania antykoncepcji hormonalnej dochodzi też do zmian w obrębie błony śluzowej macicy, które ograniczają możliwość zagnieżdżenia się zapłodnionej komórki jajowej. Zmiany dotyczą też śluzu szyjkowego, który staje się gęstszy. Utrudnia on przemieszczanie się plemników.
Skuteczność tabletek antykoncepcyjnych
Różne rodzaje antykoncepcji różnią się między sobą skutecznością. Do jej oceny wykorzystywany jest najczęściej tzw. wskaźnik Pearla. Określa on do ilu ciąż dochodzi u 100 kobiet, które regularnie współżyją przez 1 rok, korzystając z określonej metody antykoncepcji. Tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe, a także tabletki antykoncepcyjne jednoskładnikowe, o których mowa będzie w dalszej części artykułu, charakteryzują się wysoką skutecznością. Przykładowo, przy idealnym stosowaniu tabletek dwuskładnikowych (regularne przyjmowanie tabletek antykoncepcyjnych, niepomijanie żadnej dawki, brak interakcji z lekami, itp.) wskaźnik Pearla wynosi 0-1,26. Przy typowym stosowaniu, rośnie on do 0-2,16. Oznacza to, że średnio w ciągu roku 1-2 kobiety, które regularnie współżyją i korzystają z tej metody antykoncepcji hormonalnej, zachodzą w ciążę.
Wysoka skuteczność antykoncepcji dotyczy nie tylko przyjmowania tabletek antykoncepcyjnych, ale również innych metod zapobiegania ciąży. Najbardziej efektywne są metody długodziałające, takie jak wkładki domaciczne, plastry, implanty i pierścienie dopochwowe. W ich przypadku, ryzyko błędu popełnionego przez kobietę, który skutkuje spadkiem ochrony antykoncepcyjnej, jest najniższe. Wskaźnik Pearla w przypadku implantu wynosi zaledwie 0-0,3, a w przypadku wkładki z niską dawką hormonu - 0,33.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) rekomenduje procentowe określanie skuteczności stosowania danego rodzaju antykoncepcji. Przy idealnym korzystaniu z tabletek antykoncepcyjnych, ich skuteczność wynosi ponad 99%, natomiast przy typowym stosowaniu - ok. 93%.
Pigułki antykoncepcyjne – rodzaje
Obecnie dostępne są dwa rodzaje tabletek antykoncepcyjnych:
- tabletki antykoncepcyjne jednoskładnikowe,
- tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe.
W tabletkach jednoskładnikowych zawarty jest tylko progestagen. Leki te są najczęściej zalecane kobietom karmiącym piersią, a także tym, które z różnych przyczyn nie powinny przyjmować estrogenów. W tabletkach dwuskładnikowym zawarty jest bowiem progestagen i syntetyczny estrogen. Dodatkowo, dostępne są tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe jednofazowe, które zawierają dokładnie tyle samo hormonów, a także preparaty dwufazowe i trójfazowe. Tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe dwufazowe, a także tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe trójfazowe mają różny skład, w zależności od fazy cyklu menstruacyjnego. Dawki hormonów są w nich lepiej dopasowane do naturalnego rytmu organizmu.
Wskazania do stosowania tabletek antykoncepcyjnych
Doustna antykoncepcja hormonalna stosowana jest nie tylko w celu zapobiegania ciąży. W wyniku ich działania, miesiączki stają się bardziej regularne, menstruacja zazwyczaj jest mniej bolesna i wiąże się z mniej nasilonym krwawieniem. Z tego względu, leki te znalazły zastosowanie w leczeniu niektórych zaburzeń miesiączkowania, takich jak: bolesne lub nieregularne miesiączkowanie, a także schorzeń, które związane są z cyklem menstruacyjnym, np. migrenach wywołanych miesiączką lub trądziku, który wynika ze zmian hormonalnych.
Tabletki antykoncepcyjne mają swoje wady i zalety. Wykazano, że stosowanie tabletek antykoncepcyjnych dwuskładnikowych wiąże się z niższym ryzykiem raka jajnika i raka endometrium. Leki te zmniejszają częstość występowania torbieli i mięśniaków macicy, zmian nowotworowych w piersiach, ciąż pozamacicznych, a także stanów zapalnych jajowodów.
Stosowanie doustnych leków antykoncepcyjnych nie tylko chroni przed nieplanowaną ciążą, ale również reguluje cykl menstruacyjny, łagodzi ból menstruacyjny, a także zmniejsza intensywność krwawień.
Jak stosować tabletki antykoncepcyjne?
Pigułki antykoncepcyjne należy przyjmować systematycznie, o mniej więcej stałej porze dnia. Regularność stosowania danej metody antykoncepcji jest kluczowa dla jej skuteczności. Zażywanie tabletek o podobnej porze dnia pozwala unikać dużych wahań w poziomie hormonów w organizmie. Dostępne są różne preparaty hormonalne, dlatego przed rozpoczęciem stosowania konkretnego leku, zawsze należy dokładnie przeczytać dołączoną do niego ulotkę. Są bowiem preparaty, które zawierają 21 tabletek. Po ich zażyciu, konieczna jest 7-dniowa przerwa. Aby ułatwić kobietom prawidłowe stosowanie tabletek antykoncepcyjnych i zmniejszyć ryzyko zbyt wczesnego lub późnego rozpoczęcia kolejnego opakowania leku, wprowadzono tabletki placebo. Leki 21+7 lub 24+4 zawierają odpowiednio 21 lub 24 tabletki z hormonami i dodatkowe 7 lub 4 tabletki placebo. Nie zawierają one hormonów. Służą jedynie zachowaniu ciągłości przyjmowania leku hormonalnego.
Najczęściej, przyjmowanie tabletek antykoncepcyjnych zaleca się rozpocząć pierwszego dnia miesiączki. Możliwe jest też zażycie pierwszej tabletki między 2. a 5. dniem cyklu, jednak wówczas należy dodatkowo zabezpieczać się przed zajściem w ciążę. Inne zalecenia co do momentu rozpoczęcia stosowania tabletek antykoncepcyjnych dotyczyć mogą np. kobiet które przechodzą z innego rodzaju antykoncepcji na tabletki doustne, a także kobiet po poronieniu lub po porodzie. W każdym przypadku należy omówić rozpoczęcie antykoncepcji hormonalnej z lekarzem.
Pominięta tabletka antykoncepcyjna – co robić?
Co druga kobieta stosująca tabletki antykoncepcyjne, zapomina o przyjęciu tabletki podczas jednego cyklu menstruacyjnego. Co trzecia kobieta korzystająca z tej formy antykoncepcji nie wie co zrobić w takim wypadku. Pominięcie tabletki jest jak widać dość powszechne, a jednocześnie niebezpieczne. Brak wiedzy na temat tego, jak podstąpić w przypadku pominięcia tabletki może skutkować obniżeniem skuteczności leku. Warto poznać "zasadę 12 godzin" i "zasadę 7 dni". Jeśli kobieta zapomniała o:
- 1 tabletce do 12 godzin - należy zażyć ją jak najszybciej i normalnie kontynuować terapię,
- 1 tabletce powyżej 12 godzin - zażyć ją razem z kolejną (przyjąć 2 tabletki jednocześnie) o typowej porze i normalnie kontynuować terapię,
- 2 tabletkach w pierwszym lub drugim tygodniu cyklu - należy przyjąć 2 tabletki przez 2 kolejne dni i później normalnie kontynuować terapię, ale co ważne - w tym przypadku konieczne jest stosowanie dodatkowego zabezpieczenia przed zajściem w ciążę przez 7 dni ("zasada 7 dni"),
- 2 tabletkach w trzecim tygodniu cyklu - należy rozpocząć nowe opakowanie leku i stosować zasadę 7 dni,
- 3 lub większej ilości tabletek - również należy rozpocząć nowe opakowanie i pamiętać o zasadzie 7 dni.
Obniżona efektywność tabletek antykoncepcyjnych wynika z błędów w ich stosowaniu. Najczęściej jest to pominięcie 1 lub więcej tabletek, a także nieświadome łączenie ich z lekami, które zmniejszają ich skuteczność.
Przeciwwskazania do stosowania tabletek antykoncepcyjnych
Przeciwwskazania do stosowania tabletek jednoskładnikowych z progestagenami to:
- ciąża,
- ciężkie choroby wątroby,
- rak piersi,
- krwawienia z dróg rodnych o nieznanej przyczynie.
Przeciwwskazań do przyjmowania tabletek dwuskładnikowych z estrogenami jest więcej. Oprócz tych wymienionych wyżej, są to również:
- żylna choroba zakrzepowo-zatorowa,
- cukrzyca z powikłaniami w naczyniach krwionośnych,
- palenie powyżej 15 papierosów na dobę u kobiet po 35. roku życia,
- wysokie ciśnienie tętnicze,
- nowotwór hormonozależny,
- migrena z objawami neurologicznymi,
- choroby naczyń mózgowych, takie jak przebyty lub czynny udar.
Decyzja o rozpoczęciu stosowania tabletek antykoncepcyjnych powinna być podjęta wspólnie przez lekarza ginekologa i kobietę. Lekarz na podstawie przeprowadzonego dokładnego wywiadu oceni stosunek korzyści do ryzyka związanego z przyjmowaniem tego rodzaju antykoncepcji hormonalnej.
Tabletki antykoncepcyjne – możliwe skutki uboczne
Działania niepożądane, które mogą pojawić się w wyniku przyjmowania doustnych leków antykoncepcyjnych najczęściej są łagodne i pojawiają się na początku terapii. Większość z nich mija po 3-4 miesiącach lub po zmianie preparatu na inny. Wśród najczęściej zgłaszanych działań niepożądanych są:
- bóle głowy,
- dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takie jak bóle brzucha i nudności,
- wzrost masy ciała,
- chwiejność nastroju,
- zwiększona wrażliwość piersi,
- krwawienia, które nie są związane z cyklem menstruacyjnym,
- rzadziej spadek libido, obrzęki, reakcje alergiczne i wymioty.
Rzadko występującym, a jednocześnie ciężkim działaniem niepożądanym są zaburzenia zakrzepowo-zatorowe. Może być to zakrzepica żył głębokich, ale także udar lub zawał mięśnia sercowego.
Warto zgłaszać lekarzowi pojawiające się działania niepożądane, szczególnie jeśli trwają one dłuższy czas. Być może zmiana leku na inne syntetyczne hormony spowoduje ustąpienia uciążliwych objawów.
Tabletki antykoncepcyjne a inne leki i pożywienie
Niektóre leki mogą wpływać na skuteczność leków antykoncepcyjnych. Warto o tym pamiętać i przy konieczności zażywania innych preparatów, szukać informacji na temat skutków możliwej interakcji między lekami. Grupą leków, która może zmniejszać efektywność doustnej antykoncepcji hormonalnej są antybiotyki. Stosując te preparaty, wskazane jest korzystanie z dodatkowego, niehormonalnego rodzaju antykoncepcji.
Przyjmowanie leków przeciwgrzybiczych (np. ketokonazolu, itrakonazolu) oraz niektórych leków przeciwpadaczkowych (np. fenytoiny, fenobarbitalu), poprzez wpływ na metabolizm hormonów zawartych w tabletkach antykoncepcyjnych również może zmniejszać ich skuteczność. W tych przypadkach aktywność enzymów, biorących udział w metabolizmie leku wraca do normy nawet przez okres 4 tygodni. Trzeba mieć to na uwadze i w razie potrzeby korzystać z dodatkowych zabezpieczeń.
Preparaty z dziurawcem zwyczajnym, które dostępne są bez recepty również mogą wpływać na stężenie hormonów. Tabletek nie należy popijać sokiem grejpfruitowym i żurawinowym. Przyjmowanie dużych dawek witaminy C (powyżej 1 g na dobę) także oddziałuje na losy leku hormonalnego w organizmie. Doustne środki antykoncepcyjne mogą być przyjmowane niezależnie od posiłku. Alkohol nie wpływa na ich działanie.
Inne rodzaje antykoncepcji hormonalnej
Tabletki doustne nie są jedyną dostępną metodą antykoncepcji. Można stosować również plastry, zastrzyki antykoncepcyjne, pierścienie dopochwowe, implanty, wkładki hormonalne, a także wkładki z miedzią, niezawierające hormonów. Wybór odpowiedniego rodzaju antykoncepcji powinien być dokonany wspólnie przez pacjentkę i lekarza. Zależy on od wielu czynników, m.in. chorób przewlekłych lub wysokiego ryzyka ich wystąpienia, obecnego stanu zdrowia, masy ciała, a także preferencji kobiety.
a) plastry antykoncepcyjne
Zaletą plastra antykoncepcyjnego jest konieczność zmiany co 7 dni. Plaster nakleja się na skórę przez kolejne trzy tygodnie, a czwartego robi przerwę - w tym czasie powinno dojść do krwawienia. Po tygodniu przerwy rozpoczyna się nowy cykl. Plastry, podobnie jak tabletki doustne są skuteczną metodą antykoncepcji.
b) krążki domaciczne
Krążki (pierścienie) dopochwowe również mają swoje wady i zalety. Zakłada się je raz na trzy tygodnie, po których również konieczna jest 7-dniowa przerwa. Krążki można samodzielnie wprowadzać do pochwy w domu. Jest to skuteczna metoda antykoncepcji, przy której kobieta również nie musi pamiętać o codziennym przyjmowaniu tabletek. Pierścienie dopochwowe, o ile są prawidłowo wprowadzone, są niewyczuwalne podczas codziennych aktywności i podczas stosunku.
c) implanty
Implanty to zdecydowanie mniej popularna w Polsce metoda antykoncepcji. Kobiety, które się na nią decydują, mają wszczepiany podskórnie specjalny pręcik. Posiada on zbiorniczek, z którego uwalniane są do krwioobiegu hormony. Istotną zaletą implantów jest możliwość pozostawienia ich pod skórą na okres do 3 lat. Wadą, jest dla wielu osób spory jednorazowy koszt zabiegu.
Tabletki antykoncepcyjne a planowanie ciąży
Antykoncepcja hormonalna jest odwracalna. Oznacza to, że po odstawieniu tabletek antykoncepcyjnych płodność wraca. Obserwacje są różne. U części kobiet płodność wraca zaraz po zaprzestaniu stosowania hormonów, a u innych kilka miesięcy później. Jeśli więc kobieta odstawia leki hormonalne, aby zajść w ciążę, nic nie stoi na przeszkodzie, aby rozpocząć starania już w pierwszym cyklu menstruacyjnym po zakończeniu leczenia. Doustne leki antykoncepcyjne nie powodują uszkodzeń płodu.
Idealna metoda antykoncepcji powinna być skuteczna, łatwo dostępna, wygodna w stosowaniu, w miarę bezpieczna, odwracalna i niedroga. Doustne leki antykoncepcyjne spełniają większość tych wymogów, dlatego stają się wyborem wielu kobiet, które chcą zapobiegać nieplanowanej ciąży.
Piśmiennictwo:
- Karowicz-Bilińska A., Nowak-Markwitz E., Oszukowski P., Opala T., Spaczyński M., Wielgoś M., Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące wskazań i bezpieczeństwa stosowania antykoncepcji hormonalnej oraz wewnątrzmacicznej, Ginekol Pol., 2014, 85, 234-239.
- Cooper D.B., Patel P., Mahdy H., Oral Contraceptive Pills, in: StatPearls, Treasure Island, 2022, available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK430882/
- Britton L.E., Alspaugh A., Greene M.Z., McLemore M.R., An Evidence-Based Update on Contraception, Am J Nurs, 2020, 120 (2), 22-33, doi: 10.1097/01.NAJ.0000654304.29632.a7.
- Dębski R., Jakimiuk A., Kotarski J., Paszkowski T., Pawelczyk L., Poręba R., Skrzypulec-Plinta V., Spaczyński M., Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące przyczyn braku skuteczności antykoncepcji hormonalnej, Ginekol Pol., 2011, 4, 82, 313-317.
