Próchnica uznana została za chorobę cywilizacyjną. Znaczące ubytki w zębach mlecznych zaczynają się u maluchów już w wieku 2. lat, kiedy w zasadzie nie mają one jeszcze pełnego uzębienia. Erozję szkliwa i tworzenie się zmian próchniczych powodują m.in. czynniki środowiskowe na które mamy wpływ każdego dnia. Jak walczyć z próchnicą na zębach? Czy profilaktyka i codzienna higiena jamy ustnej to zawsze klucz do zdrowego uśmiechu?
Spis treści:
- Próchnica zębów – czym jest?
- Jak powstaje próchnica na zębach?
- Rodzaje próchnicy
- Próchnica zębów - objawy
- Leczenie próchnicy
- Domowe sposoby na próchnicę zębów
- Zapobieganie próchnicy zębów
Próchnica zębów – czym jest?
Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) próchnica to miejscowy patologiczny proces pochodzenia zewnątrzustrojowego, który powoduje odwapnienia szkliwa, jego uszkodzenie, a także rozpad cementu i zębiny, a w konsekwencji tworzenie się ubytku.
Próchnica to problem, który dotyka coraz większej populacji ludzi na świecie. Dotyczy on zarówno dzieci, jak i młodzieży oraz osób dorosłych. Pierwsze ubytki mogą pojawić się nawet u niemowląt, chociaż za wiek, w którym diagnozuje się znaczy odsetek dzieci z próchnicą, przyjmuje się 2. rok życia. Zatem im dziecko starsze, tym większa ilość jego rówieśników z ubytkami próchnicowymi. Przyjmuje się, że konieczność leczenia stomatologicznego z powodu próchnicy dotyczy niemal wszystkich dzieci w wieku 6-7.
Dane epidemiologiczne dotyczące występowania próchnicy są bardzo niepokojące. Pokazują, że statystyczny nastolatek w Polsce ma około 3 zęby zajęte próchnicą, a u 40% młodzieży w wieku 18 lat z powodu powikłań nieleczonej próchnicy pojawiają się nawet braki w uzębieniu. Oczywiście czynników takiej sytuacji jest wiele. Warto jednak zwrócić uwagę, że im większa liczba zębów mlecznych z objawami choroby próchnicowej, tym wyższe ryzyko występowania próchnicy w uzębieniu stałym. Dlatego tak ważna jest profilaktyka przeciw próchnicowa już od wczesnego dzieciństwa.
Jak powstaje próchnica na zębach?
Wzdłuż linii dziąseł, na zębach tworzy się naturalny biofilm - lepka płytka nazębna. Znajdują się w niej głównie bakterie i węglowodany. Jeśli zęby nie są szczotkowane już po kilkudziesięciu godzinach, warstwa ta ulega mineralizacji i przekształca się w kamień nazębny. Ten z kolei ciężko usunąć za pomocą szczoteczki do zębów i w wielu przypadkach konieczna jest wizyta u stomatologa. Ważne, aby regularnie pozbywać się kamienia nazębnego, ponieważ stanowi on przyczynę wielu chorób dziąseł i przyzębia.
Wracając jednak do rozwoju próchnicy, aby powstały ubytki w szkliwie, zadziałać muszą kwasy wytwarzane przez bakterie próchnicotwórcze znajdujące się w płytce nazębnej. Żywią się one cukrami pochodzącymi ze spożywanych posiłków i wypijanych napojów, a efektem tego procesu jest wytwarzanie składników uszkadzających szkliwo.
Jeśli pożywieniem bakterii jest sacharoza czy sama glukoza to w wyniku jej metabolizmu drobnoustroje wytwarzają kwas mlekowy, który stanowi silny czynnik erozyjny. Gdy przetworzeniu przez bakterie bytujące w jamie ustnej ulegają inne węglowodany, ich produkty nie są aż tak szkodliwe, a co więcej szybko ulegają dalszym procesom neutralizacyjnym.
Czynniki ryzyka i przyczyny próchnicy
Skłonność do próchnicy jest bardzo osobnicza i zależy od uwarunkowań genetycznych. Obok czynników środowiskowych każdy ma swoją indywidualną podatność zębów na próchnicę czy uszkadzające jego struktury czynniki zewnętrzne. Osobniczo może pojawić się również problem z wchłanianiem fluoru, mineralizacją zębów, zawartością węglanów w szkliwie, zbyt małą ilością substratów nieorganicznych w zrębie tkanek zęba czy zmniejszoną objętością wydzielanej śliny. Na te czynniki nie mamy większego wpływu.
Dla rozwoju próchnicy znaczenie mają również czynniki zewnętrzne, tj.:
- Dieta bogata w cukier - głównie słodycze i gazowane, wysoko słodzone napoje, a także niektóre soki owocowe zawierające cukry proste; znaczenie ma również ich forma oraz czas przebywania w jamie ustnej - najbardziej szkodliwe dla szkliwa są lepkie słodycze, które są długo przetrzymywane w buzi. Coraz częściej wskazuje się także na zależność pomiędzy częstym spożywaniem wysokoprzetworzonej żywności typu fast-food a próchnicą.
- Niewłaściwa higiena jamy ustnej - zbyt rzadkie, za krótkie i niedokładne mycie zębów sprawia, że na ich powierzchni tworzy się płytka nazębna, a zachodzące w niej procesy sprzyjają tworzeniu się ubytków próchnicowych. Podobnie jak brak nitkowania i stosowania płynów do płukania jamy ustnej.
- Zbyt rzadkie wizyty w gabinecie stomatologicznym - regularne odwiedzanie dentysty pozwoli zaleczyć ubytek zanim stanie się duży, głęboki i zacznie dawać dolegliwości bólowe. Stomatolog w ramach edukacji może również wskazać miejsca, gdzie lepiej należy doczyszczać zęby, albo co zmienić w codziennej pielęgnacji jamy ustnej, co pozwoli na uniknięcie próchnicy.
- Obecność kwasu żołądkowego w jamie ustnej, który sprzyja erozji szkliwa, np. w wyniku choroby refluksowej lub wymiotów.
Skłonność do próchnicy w późniejszym wieku kształtuje się już na etapie życia płodowego. Jeśli kobieta będąc w ciąży i karmiąc malucha piersią, cierpiała w diecie na niedobory pokarmowe (białko, wapń) może dojść do wykształcenia się mniejszych zębów u dziecka, upośledzonego wapnienia zębiny i większej podatności zębów na próchnicę.
W przypadku niemowląt wraz z rozszerzaniem diety dochodzi do sytuacji sprzyjających powstawaniu próchnicy. Mowa tutaj o sięganiu po słodkie pokarmy, częstym jedzeniu oraz kolonizacji jamy ustnej malucha przez bakterie próchnicotwórcze pochodzące od dorosłych na skutek oblizywania łyżeczki czy smoczka używanych następnie przez niemowlę. Nic więc dziwnego, że należy myć zęby niemowlaka, nawet jeśli ma on ich tylko kilka. Próchnica u niemowląt to niestety realne zagrożenie podobnie jak u starszych dzieci. Mleczne zęby dziecka są znacznie bardziej podatne na zmiany próchnicowe, ponieważ ich szkliwo jest mniej odporne na działanie czynników erozyjnych. Próchnica postępuje u nich zresztą dużo szybciej niż w przypadku osób dorosłych.
Często zdarza się również próchnica zębów u kobiet w ciąży. Przyszłe mamy ze względu na wymioty w pierwszym trymestrze ciąży, zmianę diety na bogatą w węglowodany, zwiększone zapotrzebowanie na wapń, które nie zawsze zaspokajają codzienne posiłki oraz częste podjadanie są szczególnie narażone na niekorzystne działanie bakterii próchnicotwórczych i wytwarzanych przez nie kwasów.
Problemem jest również próchnica zębów u osób z cukrzycą. Ze względu na wyższe stężenie glukozy we krwi jej zawartość w ślinie jest również większa, co naraża zęby na tworzenie się ubytków. Poza tym diabetykom towarzysz zwykle suchość w jamie ustnej. Natomiast zmniejszona ilość śliny sprzyja procesom próchnicotwórczym.
Etapy rozwoju próchnicy
Tworzenie się ubytków próchnicowych to proces kilkuetapowy, który można zatrzymać. Najlepiej gdy interwencja nastąpi jak najwcześniej. Pozwoli to uchronić przed poważnymi konsekwencjami, tj. bólem zęba i koniecznością skomplikowanego leczenia, jeśli w ogóle będzie taka szansa.
- Białe przebarwienia powstające na powierzchni zęba spowodowane miejscowym odwapnieniem i tworzeniem się płytki nazębnej są to miejsca najbardziej narażone na działanie kwasów wytwarzanych przez bakterie w procesie metabolizmu cukrów pochodzących z pożywienia. Te pierwsze oznaki próchnicy można powstrzymać poprzez właściwe, dokładne szczotkowanie i stosowanie preparatów wzmacniających szkliwo z fluorem w pastach i płukankach.
- Rozpad szkliwa - pod powierzchnią zęba dochodzi do powstawania ubytków w szkliwie. Jeśli dzięki kontrolnej wizycie u stomatologa zostanie założone wypełnienie, proces nie będzie przebiegał dalej. Nawet miejscowy rozpad szkliwa nie podlega naturalnym procesom remineralizacji.
- Rozpad zębiny, jeśli nie zostanie zastosowane odpowiednie leczenie próchnicy ubytek będzie się powiększał. Zwiększy się zarówno jego powierzchnia, jak i głębokość. Bakterie i kwasy będą przenikać głębiej, a zmiany próchnicowe dotrą do zębiny. Jest to część zęba, w której znajdują się zakończenia nerwowe. To właśnie na tym etapie najczęściej zgłaszamy się do dentysty, a powodem jest ból zęba, który momentami jest trudny do zniesienia. Konieczne jest wtedy założenie plomby, co stanowi jedyną szansę na odbudowanie zęba. Rozmiękczanie szkliwa i zajęcie zębiny przez kwasy generuje charakterystyczny wygląd próchnicy - czarnobrązowe plamki.
- Zajęcie miazgi zębowej - na tym etapie gdy zmiany próchnicowe docierają do centralnej części zęba, w której znajdują się nerwy i naczynia krwionośne, sprawa staje się poważna. Gdy rozwinie się infekcja bakteryjna, tworzy się ropień, który uszkadza te struktury. Pojawiają się bardzo uciążliwe objawy próchnicy, tj. nieprzerwany, silny ból zęba, obrzęk dziąsła, a niekiedy nawet gorączka. Aby uratować ząb przed ekstrakcją, konieczne jest leczenie kanałowe.
- Powstawanie ropnia - brak odpowiedniego postępowania może doprowadzić do rozwoju stanu zapalnego w obrębie korzenia zęba. Postępująca dalej infekcja może przejść nawet do kości. W wielu przypadkach na tym etapie konieczne jest leczenie chirurgiczne i specjalna antybiotykoterapia.
Rodzaje próchnicy
Stomatolodzy dzielą próchnicę u dorosłych i dzieci w różny sposób, w zależności od przyjętego kryterium.
Najczęstszy podział obejmuje przebieg próchnicy:
- próchnica ostra - rozwija się u starszych dzieci i młodzieży, u których kanaliki zębiny są szerokie, a szkliwo nie w pełni zmineralizowane,
- próchnica przewlekła - uszkodzenie szkliwa, rozpad zębiny i dalsze etapy postępu próchnicy zachodzą powoli, co jest charakterystyczne dla osób dorosłych i seniorów,
- próchnica zatrzymana - tworzenie się próchnicy zostało zatrzymane na początkowym etapie, np. ze względu na intensyfikację zabiegów higienicznych lub fluoryzację szkliwa.
Spotkać można również podział próchnicy uwzględniający obraz kliniczny zmian. Wyróżnia się:
- próchnicę ukrytą - rozwija się pod szkliwem, ubytek próchnicowy można zobaczyć dopiero dzięki zdjęciu rtg,
- próchnicę nietypową - tworzy się w zębach po leczeniu kanałowym, w których brak jest procesów obronnych,
- próchnicę wtórną - ubytek pojawia się na zębach z założonym wypełnieniem, np. gdy doszło do jego rozszczelnienia,
- próchnicę okrężna - pojawia się przy szyjce zęba, może obejmować pierścieniową nawet cały ząb,
- próchnicę kwitnąca - obejmuje kilka zębów, pojawia się również nadwrażliwość zębów na bodźce zewnętrzne,
- próchnicę butelkową - dotyczy przednich zębów i występuje u dzieci korzystających z butelki ze słodkim napojem lub smoczka zanurzonego w czymś słodkim,
- próchnicę korzenia - dotyczy osób z odsłoniętymi szyjkami zębowymi, zmiany próchnicze obejmują w pierwszej kolejności cement korzenia.
Funkcjonuje również podział uwzględniający stadium rozwoju zmian próchnicowych, który obejmuje:
- próchnicę początkową - kiedy nie doszło jeszcze do uszkodzenia szkliwa,
- próchnicę powierzchniową - następuje nieodwracalny rozpad szkliwa,
- próchnicę średnią - gdy doszło do rozpadu zębiny,
- próchnicę głęboką - gdy następuje zajęcie miazgi zębowej przez bakterie próchnicotwórcze.
Próchnica zębów - objawy
Na pierwszym etapie tworzenia się ubytków w zębach, zwykle nie odczuwa się żadnych symptomów. Gdy erozja dotyka zębiny, gdzie znajdują się zakończenia nerwowe, wtedy pojawiają się pierwsze objawy próchnicy. Są to m.in. ból zęba, który nasila się podczas gryzienia, ale także nadwrażliwość na czynniki zewnętrzne (ciepło, zimno, słodycze). Wcześniejsze oznaki próchnicy to widoczne lub wyczuwalne językiem wgłębienia na powierzchni zębów lub czarne plamki.
Rozpad zębiny wiąże się z silnym, ale ćmiącym nieprzerwanym bólem chorego zęba. Zajęcie miazgi generuje silny, ciężki do zniesienia ból, a dodatkowo mogą pojawić się gorączka czy obrzęk i zaczerwienienie dziąseł.
Wbrew błędnemu założeniu, że zęby mleczne nie bolą, maluchy również mogą skarżyć się na nieprzyjemne objawy próchnicy. Mleczaki mają korzeń, więc podobnie jak zęby stałe są unerwione, a co więcej są nawet bardziej narażone na działanie szkodliwych kwasów i demineralizację szkliwa. Dlatego, aby zatrzymać postęp zmian, trzeba jak najszybciej rozpocząć leczenie zepsutych zębów u dziecka, nawet gdy nie ma ono jeszcze zębów stałych.
Co można zastosować na bolący ząb? Przeczytaj koniecznie artykuł >>
Leczenie próchnicy
Początkowe oznaki próchnicy nie dają żadnych objawów. Może je za to dostrzec stomatolog i albo zaleczyć, albo ordynować lepszą technikę szczotkowania. Dlatego w myśl zasady, że lepiej zapobiegać próchnicy u dzieci i dorosłych, niż ją leczyć koniecznie trzeba regularnie odwiedzać stomatologa.
Leczyć próchnicę u dorosłych i dzieci można poprzez plombowanie ubytku. Najpierw dentysta dokładnie oczyszcza zarażone tkanki, a następnie zakłada wypełnienie. Zwykle jest to kompozyt, który umieszcza się w uszkodzonym zębie i utwardza za pomocą światła o odpowiedniej długości. Jest również możliwość przygotowania wypełnienia wcześniej i umieszczenia na uzębieniu (np. korona, licówka).
Gdy ubytek jest głęboki i dojdzie do zapalenia miazgi zębowej, leczenie próchnicy zębów przeprowadzić należy kanałowo. Metoda ta polega na usunięciu zmian próchniczych i kolejno odsłonięciu kanałów, ich oczyszczeniu, przepłukaniu, a następnie wypełnieniu substancją, która uszczelni kanały i zabezpieczy struktury przed dalszym rozwojem bakterii. Metoda ta pozwala uratować ząb przed jego usunięciem.
Pacjenci boją się bólu podczas leczenia kanałowego. Jeśli jest ono wykonane ze znieczuleniem dolegliwości te podczas zabiegu są zniwelowane.
Nieinwazyjne metody leczenia próchnicy
Na początkowym etapie tworzenia się próchnicy można skorzystać z nieinwazyjnych metod jej leczenia. Chodzi tutaj głównie o regularne usuwanie płytki nazębnej i stosowanie miejscowych preparatów z fluorem. Natomiast w codziennym menu powinna obowiązywać dieta przeciwpróchnicowa. Co więcej, odpowiednio wcześnie zatrzymana zmiana próchnicowa w postaci białej plamy jest bardziej odporna na destrukcyjne działanie kwasów niż zdrowe szkliwo.
Jakie są skutki nieleczonej próchnicy
Próchnica zębów ma wpływ na zdrowie całego organizmu. Bakterie próchnicotwórcze, które przechodzą przez kolejne struktury zęba aż do miazgi, gdzie znajdują się naczynia krwionośne, mogą wraz z krwią wędrować do innych, nawet bardzo oddalonych narządów i tkanek. Są to patogeny chorobotwórcze i mogą powodować stany zapalne i poważne uszkodzenia narządowe. Do jakich powikłań może doprowadzić nieleczona próchnica? Są to m.in.:
- stany zapalne zatok, szczególnie gdy ubytki dotyczą zębów górnej szczęki,
- uszkodzenie i zapalenie stawów,
- angina i stany zapalne migdałków i gardła,
- choroby serca (m.in. zapalenie wsierdzia),
- uszkodzenie nerek,
- utrata zęba.
Nieleczona próchnica zębów u kobiet w ciąży może stanowić zagrożenie dla płodu. Dlatego też przyszła mama powinna odwiedzać stomatologa raz na 3 miesiące. Wiele usług dentystycznych należy jej się również w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Warto dopytać o to swojego lekarza.
Domowe sposoby na próchnicę zębów
Domowe sposoby na próchnicę u dorosłych i dzieci nie zastąpią wizyty u stomatologa. Mogą stanowić jedynie doraźne rozwiązanie, np. gdy odczuwamy ból, nadwrażliwość lub kiedy wypadła nam plomba. Doraźnie można sięgać po napar z szałwii o właściwościach antyseptycznych, olejek goździkowy, który łagodzi ból i stan zapalny, czy płyn do płukania jamy ustnej z chlorheksydyną. Na rynku dostępne jest również tymczasowe wypełnienie zęba w formie łatwej w użyciu pasty, która po czasie twardnieje. Takie rozwiązanie pozwoli ograniczyć bolesność ubytku i bardziej komfortowo doczekać wizyty u dentysty. Jeśli pojawia się bolesność zębów wywołana próchnicą, można również sięgnąć po doustne leki przeciwbólowe i przeciwzapalne.
Zapobieganie próchnicy zębów
Tak naprawdę w wielu przypadkach stan zębów świadczy o stanie naszego zdrowia. Zdrowy uśmiech i piękne zęby to nie tylko kwestia estetyczna. Nieleczone ubytki mogą doprowadzić do usunięcia zęba, co może dotyczyć również młodych osób. Nie można zapominać, że próchnica zębów ma wpływ na zdrowie i bakterie odpowiedzialne za tworzenie się zmian stanowią zagrożenie dla innych, nawet bardzo oddalonych narządów.
W wielu przypadkach ubytki w zębach tworzą się niepostrzeżenie, a objawy, z którymi zgłaszamy się do stomatologa są zwykle głębokie. Tak naprawdę tylko dentysta może wykryć ubytki na wczesnym etapie rozwoju i zatrzymać ich postęp. Stąd też tak ważne są regularne wizyty w gabinecie stomatologicznym. Powinny one odbywać się przynajmniej raz w roku.
Jaką wybrać szczoteczkę do zębów i pastę w profilaktyce próchnicy?
Bezwzględną profilaktyką w walce z próchnicą jest regularne mycie zębów. Szczotkowanie urządzeniem manualnym powinno trwać około 3 minut, a elektrycznym 2 minuty. Ważne, aby było ono wykonywane bardzo dokładnie, czyli aby włosie dosięgało pełny obszar koron zębowych wraz z językiem.
Jaka jest najlepsza szczoteczka do zębów wykorzystywana w profilaktyce próchnicy? Towarzystwa stomatologiczne rekomendują szczoteczki elektryczne lub soniczne. Ich przewaga nad tymi manualnymi jest znacząca. Chociażby dlatego, że są one dokładniejsze, skuteczniej usuwają płytkę nazębną i osad, a także dostosowują siłę nacisku i czas pracy, co chroni przed problemem nadwrażliwości.
Natomiast pasta do zębów powinna być dostosowana do naszych potrzeb i problemów. Jeśli chcemy skutecznie walczyć z próchnicą najlepiej wybrać taką zawierającą fluor. Jest to związek, który mimo doniesień o swojej toksyczności, najlepiej wzmacnia i chroni szkliwo przed uszkodzeniami oraz demineralizacją. Składnikiem o działaniu przeciwdrobnoustrojowym oraz wzmacniającym szkliwo jest także ksylitol. Stanowi on dodatek do past dla dzieci, ale także dorosłych, którzy rezygnują ze stosowania preparatów z fluorem. Pasta na próchnicę dla dorosłych zawiera więcej fluoru niż ta dla dzieci. Polskie Towarzystwo Stomatologiczne rekomenduje tylko fluorowane pasty dla najmłodszych już od pojawienia się pierwszego ząbka. Zawierać mogą one 1000 ppm fluoru, a na szczoteczkę należy nałożyć jedynie śladową ilość pasty.
Oczyszczanie zębów to nie tylko ich szczotkowanie, ale również nitkowanie. Regularne usuwanie resztek pokarmowych z przestrzeni między zębowych to kolejna czynność, która pomoże uniknąć próchnicy. Można to wykonywać manualnie lub wykorzystać w tym celu irygator, który wykorzystując wysokie ciśnienie dodatkowo oczyści również dziąsła.
Po dokładnym wyczyszczeniu zębów i przestrzeni warto zastosować płyn do płukania jamy ustnej. Tego typu produkt wzmocni działanie pasty do zębów. Można stosować go również między posiłkami, co ułatwi usunięcie zalegających resztek pokarmowych lub przed szczotkowaniem celem rozmiękczenia płytki nazębnej. Stosowanie płynu do płukania jamy ustnej nie zastąpi jednak samego szczotkowania czy nitkowania. Płyny podobnie jak pasty są dostosowane do wieku oraz potrzeb użytkowników. Te dedykowane dzieciom nie zawierają alkoholu.
Profilaktyka próchnicy od najmłodszych lat
Jeśli nie wprowadzi się odpowiedniego postępowania już w pierwszych miesiącach życia, maluch może mieć poważne problemy ze zdrowiem zębów. Jak pokazują dane, problem z próchnicą staje się coraz bardziej poważny. Ubytki na zębach tworzą się u coraz młodszych dzieci. Nie tylko łatwo powstaje próchnica u dziecka, ale również bardzo szybko postępuje.
Zasady profilaktyki są podobne jak w przypadku osób dorosłych. Nauka szczotkowania od pierwszego ząbka, regularne wizyty u stomatologa i co ważne wcześnie wprowadzona dieta przeciwpróchnicowa. Polega ona na spożywaniu produktów bogatych w wapń i witaminę D, tj. nabiał i ryby, a także wielu świeżych owoców i warzyw, co więcej wiele z nich, np. jabłka czy marchewka w naturalny sposób usuwają nadmiar osadu z zębów. Ważne są również produkty wielozbożowe. Czego należy unikać? Zdecydowanie słodyczy i lepkich produktów bogatych w skrobię. Ich spożywanie powinno ograniczać się do 1 dnia w tygodniu.
Próchnica to problem dotyczący dzieci i dorosłych, który ze względu na błędy żywieniowe, brak właściwiej higieny jamy ustnej oraz regularnych kontroli w gabinecie stomatologicznym staje się coraz bardziej powszechny. Nie jest problemem jedynie wygląd próchnicy, ale również komplikacje zdrowotne, jakie mogą wyniknąć z powodu braku jej leczenia. Dlatego chcąc zachować zdrowie, należy dbać o jamę ustną oraz stan zębów naszych dzieci i swoich.
Piśmiennictwo:
- Wójcicka A. i inni; Próchnica wieku rozwojowego chorobą cywilizacyjną; Przegląd Epidemiologiczny 2012; 66: 705 - 711.
- Pawka B. i inni; Próchnica zębów u dzieci problemem społecznym; Probl Hig Epidemiol 2010, 91(1): 5-7.
- Pilipczuk-Paluch K., Chłapowska J., Maria Borysewicz-Lewicka M.; Ocena zależności pomiędzy występowaniem próchnicy uzębienia mlecznego a jej rozwojem w zębach pierwszych trzonowych stałych; Dental Forum 2016; 1(45): 33-38.
- Manton D., Drummond BK, Kilpatrick N.; Próchnica zębów; link: file:///C:/Users/Karina/Downloads/Stomatologiadz_cameron-039-052-1.pdf.
- Kaczmarek U.; Patologia próchnicy; Wydawnictwo PZWL 2014; Rozdział 11; 228-242.
