Tętnica promieniowa i tętnica szyjna to najczęściej wybierane naczynia, na których badamy tętno. Czym właściwie jest tętno i co na nie wpływa? Jakie są normy dla dzieci, a jakie dla dorosłych? Spis treści:
- Tętno - co to jest?
- Prawidłowe parametry tętna u dzieci i dorosłych
- Jak dokonać pomiaru tętna?
- Zbyt wysokie lub zbyt niskie tętno - przyczyny
- Zaburzenia tętna - jak sobie radzić?
- Zaburzenia tętna - jakie jego parametry podlegają diagnostyce?
- Kiedy zgłosić się do lekarza z nieprawidłowym tętnem?
- Nieprawidłowe tętno i mechanizmy powstawania zaburzeń
Tętno - co to jest?
Tętno, określane również jako puls, to najprościej mówiąc ilość uderzeń serca na minutę. Wartości tętna spoczynkowego są cechą indywidualną i różnią się między poszczególnymi osobami. Są też niższe podczas spoczynku, a wyższe np. w trakcie aktywności fizycznej. Warto regularnie mierzyć tętno i znać jego typowe wartości. Umożliwia to kontrolowanie prawidłowej pracy serca. Tętno opisywane jest również jako pulsowanie ścian tętnic, które można wyczuć przykładając palce do tętnicy szyjnej, promieniowej lub innej. Wartości tętna zależą od skurczów serca, a także stanu i elastyczności dużych naczyń krwionośnych. Puls to obok ciśnienia tętniczego istotny wskaźnik, monitorujący pracę układu krążenia. Tętno wysokie jest skorelowane z podwyższonym ciśnieniem krwi. Rzadko zdarza się, aby pacjent miał niski puls i jednocześnie przekroczone prawidłowe ciśnienie. Wysokie wartości tych parametrów wiążą się z wyższym ryzykiem rozwoju nadciśnienia i chorób układu sercowo-naczyniowego.
Prawidłowe parametry tętna u dzieci i dorosłych
Prawidłowe tętno różni się w zależności od wieku. Tętno spoczynkowe mierzone jest podczas spoczynku, a nie w trakcie lub zaraz po aktywności ruchowej. Serce może pompować wówczas mniejszą ilość krwi, aby zaspokoić zapotrzebowanie organizmu na tlen i substancje odżywcze. Oto normy tętna spoczynkowego dla poszczególnych grup wiekowych:
- noworodki - 100-180 uderzeń serca w ciągu minuty,
- niemowlęta - 80-150 uderzeń na minutę,
- dzieci 1-2 lata- 80-130 uderzeń na minutę,
- dzieci 3-4 lata - 80-120 uderzeń na minutę,
- dzieci 5-12 lat - 70-110 uderzeń na minutę,
- młodzież 12-18 lat - 60-100 uderzeń na minutę (zazwyczaj ok. 85 uderzeń na minutę),
- dorośli - 60-90 uderzeń serca w ciągu minuty (zazwyczaj ok. 70 uderzeń na minutę).
Jak widać, prawidłowy puls w dużej mierze zależy od tego, u kogo jest badany. 60 uderzeń na minutę u noworodka jest wartością bardzo niepokojącą i może świadczyć o zagrożeniu jego życia. Ta sama wartość tętna spoczynkowego u osoby dorosłej jest już prawidłowa.
Pojęciem dość dobrze znanym wśród osób uprawiających sport jest tętno maksymalne. Jego znajomość pozwala lepiej kontrolować intensywność podejmowanego wysiłku fizycznego. W najprostszy sposób tętno maksymalne można wyliczyć poprzez odjęcie ilości lat od liczby 220. Przykładowo więc, dla 20-latka, tętno maksymalne wynosi 200, a dla 30-latka - 190.
Jak dokonać pomiaru tętna?
Badanie tętna u osób dorosłych przeprowadza się zazwyczaj na tętnicach szyjnych i tętnicy promieniowej. Puls można jednak badać również na innych tętnicach, które są na tyle płytko położone pod skórą, że bez trudu można wyczuć pulsacyjny ruch naczyń. Badanie tętna można więc przeprowadzić m.in. na tętnicy udowej, ramiennej i tętnicy piszczelowej tylnej. Samodzielnie można zmierzyć tętno, określając z jaką częstotliwością pracuje serce i jaka jest miarowość tętna, o której więcej będzie w dalszej części artykułu. Tętnica promieniowa, która biegnie od przedramienia w kierunku dłoni, jest często wykorzystywana przez pacjentów do pomiaru tętna. Warto mieć na uwadze, aby badać częstotliwość bicia serca w spoczynku, co najmniej kilka minut po zakończeniu wysiłku. Należy przyłożyć dwa palce (wskazujący i środkowy) do tętnicy i policzyć ilość pulsów w trakcie minuty. Można też policzyć ilość uderzeń do których dochodzi w ciągu 15 lub 30 sekund i odpowiednio pomnożyć przez 4 lub 2, aby uzyskać pożądany wynik. Do pomiarów warto wykorzystać stoper.
Tętno można badać również przy pomocy ciśnieniomierzy, pulsoksymetrów i przy pomocy EKG. Dostępne są też zegarki, wyposażone w funkcję pomiaru pulsu. Badanie tętna u dzieci przebiega podobnie. U najmłodszych, lekarz sprawdza tętno podczas osłuchiwania serduszka malucha.
Zbyt wysokie lub zbyt niskie tętno - przyczyny
Należy pamiętać, aby uzyskane wartości tętna zawsze rozpatrywać indywidualnie. Wiemy już jak tętno spoczynkowe zmienia się w zależności od wieku. Jest ono przedstawione w formie widełek (np. dla osób dorosłych zakres ten mieści się od 60 uderzeń serca na minutę do 90). Generalnie uważa się, że niższe wartości oznaczają bardziej efektywną pracę serca i lepszą wydolność układu krążenia. Osoby regularnie uprawiające sport mają zazwyczaj niższe tętno spoczynkowe, w porównaniu z osobami, które prowadzą siedzący tryb życia i nie są aktywne fizycznie. Puls u tych pacjentów może wynosić nawet 40-50 uderzeń na minutę. W takim przypadku, niski puls jest zjawiskiem normalnym. Jest to również prawidłowe tętno w czasie snu. Natomiast w innej sytuacji, może świadczyć o nieprawidłowej pracy serca i układu krążenia. Stan ten określany jest jako bradykardia. Może do niego dojść w wyniku przyjmowania leków obniżających ciśnienie krwi, a także wtedy, gdy serce nie przewodzi prawidłowo impulsów elektrycznych. Pacjent może skarżyć się wówczas na zawroty głowy, gorszą tolerancję wysiłku i duszności. Jeśli poza niskim tętnem, daje się wyczuć, że rozchodząca się w naczyniach fala tętna jest płaska (określana jako "leniwa"), przyczyną może być zwężenie zastawki aortalnej.
Wysoki puls jest fizjologicznym zjawiskiem podczas intensywnego wysiłku fizycznego lub silnego stresu. Podwyższone tętno może pojawić się też podczas choroby, szczególnie wtedy, gdy w jej przebiegu występuje gorączka. W innych przypadkach, tętno spoczynkowe przekraczające 100 uderzeń na minutę najczęściej świadczy o nieprawidłowej pracy mięśnia sercowego. Może pojawić się w związku z niedomykalnością zastawki aortalnej, niewydolnością serca lub jego chorobami, nadczynnością tarczycy, jak również stosowaniem różnych leków. Kiedy puls przekracza 100 uderzeń na minutę, pacjent może odczuwać ból w klatce piersiowej, kołatanie serca i zawroty głowy.
Zaburzenia tętna - jak sobie radzić?
Tętno spoczynkowe jest w dużym stopniu zależne od prowadzonego stylu życia. Możemy w pewnym zakresie je modyfikować poprzez:
- aktywność fizyczną - udowodniono, że sporty wytrzymałościowe, takie jak energiczny spacer lub bieganie, a także inne rodzaje aktywności jak chociażby joga obniżają tętno,
- odpowiedni sposób odżywiania się - wiedza na temat silnej zależności między spożywanymi produktami, a wydolnością i kondycją serca jest dość powszechnie znana. Przyjmowanie wysokiej jakości warzyw, owoców, ryb, produktów pełnoziarnistych i ograniczenie spożycia produktów bogatych w cholesterol i tłuszcze nasycone wpływa korzystnie na serce, a tym samym na tętno,
- utrzymywanie odpowiedniej masy ciała - nadwaga i otyłość wpływają na większe obciążenie mięśnia sercowego, zwiększają ryzyko choroby niedokrwiennej, nadciśnienia tętniczego, a także przerostu lewej komory serca,
- zaprzestanie palenia tytoniu - palenie powoduje wzrost częstotliwości skurczów serca, który najbardziej widoczny jest u młodych osób. Jednocześnie, u palaczy obserwuje się niższy puls podczas aktywności fizycznej, co może pogarszać efektywność ćwiczeń. Przy zerwaniu z nałogiem pomocne mogą być preparaty na rzucenie palenia,
- dbanie o odpowiednie i regularne nawadnianie organizmu - przyjmowanie zbyt małej ilości płynów zmniejsza ilość krwi i powoduje, że serce musi pracować ciężej. Tętno spoczynkowe może być podwyższone, a do tego mogą pojawić się zaburzenia rytmu serca,
- wypracowanie technik radzenia sobie z silnym stresem - długotrwały stres i utrzymujące się napięcie emocjonalne stanowią dodatkowe obciążenie dla serca. Powodują wzrost tętna i ciśnienia krwi.
Zaburzenia tętna - jakie jego parametry podlegają diagnostyce?
Osoby specjalizujące się w ocenie tętna, sprawdzają nie tylko jego częstotliwość, ale również inne parametry:
- miarowość - o tętnie miarowym mówimy, jeśli fale tętna pojawiają się w równych odstępach czasu, a do tego wysokość fali tętna również jest zbliżona. Tętno jest niemiarowe jeśli przerwy między rozchodzącymi się falami są nierówne lub występują dodatkowe pobudzenia,
- chybkość - zależy od wypełnienia tętnicy krwią. Powolne podnoszenie się fali tętna i jej rozciągnięcie jest charakterystyczne dla wspomnianego już tętna leniwego. Jego przeciwieństwem jest tętno chybkie - krew z większą intensywnością przepływa wzdłuż naczyń krwionośnych, fala tętna szybko rośnie i opada,
- napięcie tętna - zależy od stanu i sprężystości naczyń krwionośnych i ciśnienia tętniczego krwi. Przy miażdżycy można wyczuć tętno twarde, a przy niedociśnieniu tętniczym - tętno miękkie,
- amplitudę - jest to różnica między skurczowym i rozkurczowym ciśnieniem tętniczym krwi. Tętno małe może występować przy niewydolności lewej komory serca. Tętno duże pojawia się np. podczas gorączki. Wyróżnić można też tętno nitkowate, które jest dość szybkie ale jednocześnie słabo wyczuwalne. Tętno nitkowate występuje np. podczas zapaści.
Bez odpowiedniego doświadczenia w badaniu tętna, trudno jest prawidłowo samodzielnie ocenić wszystkie powyższe parametry. Najłatwiej jest ocenić częstotliwość pracy mięśnia sercowego i miarowość tętna.
Kiedy zgłosić się do lekarza z nieprawidłowym tętnem?
Przy zaburzeniach tętna, niemalże zawsze należy zgłosić się do lekarza. On najlepiej oceni wszystkie parametry związane z tętnem, a jeśli uzna że któryś z nich przekracza normy, skieruje do odpowiedniego specjalisty. Z nieprawidłowym tętnem należy udać się do lekarza zwłaszcza wtedy, gry oprócz zaburzeń pulsu pacjent odczuwa też dolegliwości z tym związane, takie jak ból w klatce piersiowej, uczucie kołatania w klatce piersiowej, duszności lub doszło do pojawienia się zaburzeń świadomości.
Zaleca się też regularną kontrolę tętna po obu stronach ciała. Badając puls na tętnicy promieniowej lewej ręki, należy też sprawdzić go na tętnicy promieniowej prawej ręki. Jeśli prawidłowe tętno wyczuwamy tylko na jednej kończynie, również wskazana jest wizyta u lekarza. Taka sytuacja może się zdarzyć przy postępującej miażdżycy i związanym z nią uszkodzeniem i zwężeniem tętnic obwodowych.
Nieprawidłowe tętno i mechanizmy powstawania zaburzeń
Prawidłowe tętno niejako odwzorowuje stan serca i naczyń krwionośnych. Jeśli tętnica staje się coraz mniej elastyczna, a coraz bardziej sztywna, tętno może wykraczać poza przyjęte normy. Grubsze naczynia tętnicze o zwiększonej sztywności można zaobserwować wśród osób chorujących na nadciśnienie, miażdżycę lub cukrzycę. Pod wpływem różnych procesów, charakterystycznych dla tych schorzeń, w naczyniach dochodzi do odkładania się złogów wapnia i wzrostu ilości kolagenu. W konsekwencji, ściany tracą elastyczność i stają się coraz grubsze. Coraz trudniej jest efektywnie dostarczać tlen i substancje odżywcze do komórek. Serce pracuje coraz ciężej, co może skutkować pojawieniem się licznych komplikacji, np. przerostu lewej komory, rozwarstwieniem aorty, czy chociażby niewydolnością serca. Narastająca sztywność naczyń skutkuje również nieprawidłowym tętnem.
Stan serca, jego obciążenie i ewentualne schorzenia również zaburzają prawidłowe tętno. Jednak nie tylko choroby bezpośrednio związane z sercem mogą wpływać na puls. Przykładowo na pracę serca wpływają hormony tarczycy. Przy nadczynności tego gruczołu, wzmożona synteza hormonów tarczycy prowadzi do przyspieszenia pracy mięśnia sercowego i wzrostu jego zapotrzebowania na tlen. Pacjent może odczuwać kołatanie serca, a także podwyższony puls. Inny mechanizm prowadzący do zaburzeń tętna związany jest z chaotycznym i nieprawidłowym generowaniem impulsów elektrycznych przez mięsień sercowy. Ma to miejsce podczas migotania przedsionków. W jego trakcie można wyczuć bardzo wysokie i niemiarowe tętno. Więcej informacji na temat tego zaburzenia można znaleźć w artykule: Migotanie przedsionków - objawy, przyczyny, leczenie.
Tętno i związane z nim parametry dostarczają cennych informacji na temat pracy układu krwionośnego i mają swój udział w ocenie ryzyka sercowo-naczyniowego. Znajomość tętna spoczynkowego i jego regularna, samodzielna kontrola pozwala lepiej monitorować ogólny stan zdrowia. Warto dbać o prawidłowe tętno, a w przypadku zauważenia jego zaburzeń, udać się na konsultację z lekarzem. Bibliografia:
- Reimers A.K., Knapp G., Reimers C-D., Effects of Exercise on the Resting Heart Rate: A Systematic Review anf Meta-Analysis of Interventional Studies, J Clin Med, 2018, 7(12), 503, doi: 10.3390/jcm7120503.
- Papathanasiou G., Georgakopoulos D., Papageorgiou E., et all, Effects of smoking on heart rate at rest and during exercise, and on heart rate recovery, in young adults, Hellenic J Cardiol, 2013, 54(3), 168-177.
- Czajkowska A., Rudnicki J., Czajkowski A., Pierzak-Sominka J., Mikrokrążenie krwi, tętno i fala tętna, Problemy Nauk Stosowanych, 2014, tom 2, s. 143-148.
- Lewandowska A., Kręgielska-Narożna M., Bogdański P., Ocena sztywności naczyń jako element ryzyka sercowo-naczyniwoego, Forum Zaburzeń Metabolicznych, 2017, tom 8, nr 4.
- Karczewska-Mastalerz M., Minczykowski A., Tarczyca i serce, Kardiologia po Dyplomie, 2012, 11.
