Wiele objawów może wskazywać na insulinooporność, a jest to nic innego jak zmniejszona wrażliwość organizmu na działanie insuliny. Szacuje się, że w Polsce może cierpieć na nią nawet kilkanaście milionów osób. Insulinooporność może prowadzić do rozwoju poważnych schorzeń w tym do cukrzycy typu 2. Kogo dotyczy problem i czy dzięki odpowiedniej diecie, zmianie stylu życia i suplementacji można na nowo zwiększyć wrażliwość tkanek na działanie insuliny?
Spis treści:
- Czym jest insulinooporność?
- Przyczyny insulinooporności
- Objawy insulinooporności
- Insulinooporność – diagnostyka
- Do jakich chorób może prowadzić insulinooporność?
- Insulinooporność – leczenie
- Dieta dla osób z insulinoopornością
- Aktywność fizyczna dla osób z nadwagą i otyłością - redukcja tkanki tłuszczowej i ochrona przed insulinoopornością
- Insulinooporność a ciąża
Czym jest insulinooporność?
Insulina to hormon, który wytwarzany jest w trzustce, a dokładniej w komórkach beta wysp Langerhansa. Jest to bardzo ważny związek anaboliczny, który bierze udział w metabolizmie głównie węglowodanów, ale również białek i tłuszczy. Do najważniejszych zadań insuliny należą:
- regulacja poziomu glukozy we krwi (obniżenie poziomu cukru we krwi do prawidłowego, a wzrost jego stężenia w komórkach, które dzięki temu mają energię do przeprowadzania procesów metabolicznych),
- udział w przetwarzaniu węglowodanów w tłuszcze,
- zwiększenie syntezy białek (dostarcza pojedynczych aminokwasów).
Kiedy pojawia się spadek wrażliwości tkanek na działanie insuliny mówi się o rozwoju insulinooporności.
Stan ten niesie za sobą wiele zaburzeń metabolicznych do których można zaliczyć:
- wzrost produkcji glukozy w wątrobie,
- spadek wychwytu cukru przez tkanki obwodowe,
- zaburzenia w przemianie tłuszczów (we krwi krąży więcej wolnych kwasów tłuszczowych),
- zwiększenie produkcji insuliny w trzustce (hiperinsulinemia).
W początkowej fazie rozwoju insulinooporności zwiększone ilości insuliny we krwi wykorzystywane są na pokrycie zapotrzebowania organizmu, jednak gdy stan ten się przedłuża wewnętrzne mechanizmy samoregulujące zaczynają zawodzić. Wtedy zazwyczaj pacjent trafia do lekarza i diagnozuje się u niego stan przedcukrzycowy, cukrzycę typu 2 lub też schorzenia sercowo - naczyniowe (nadciśnienie tętnicze, zwiększony poziom cholesterolu i trójglicerydów we krwi, itd.).
Insulinooporność nie występuje jako odrębna choroba. Stanowi natomiast część tzw. zespołu metabolicznego. Oznacza to, że u danego pacjenta obserwuje się obniżoną wrażliwość tkanek na insulinę, a oprócz tego diagnozuje się również m.in. otyłość, nadciśnienie tętnicze, zwiększony poziom cholesterolu we krwi oraz poziom glukozy na czczo równy bądź wyższy od 100 mg/dl. Co ważne wszystkie te zaburzenia, zgodnie z definicją zespołu metabolicznego są ze sobą ściśle powiązane.
Przyczyny insulinooporności
Insulinooporność stawiana jest obok nadwagi i otyłości. Dotyczy to głównie osób z dużą ilością tkanki tłuszczowej, która gromadzony jest wewnątrz jamy brzusznej. Ten tzw. "tłuszcz trzewny" jest aktywny hormonalnie i produkuje hormony działające przeciwstawnie w stosunku do insuliny. Tkanka tłuszczowa trzewna ma ponadto ma zdolność uwalniania do krwi wolnych kwasów tłuszczowych (WKT). Kiedy ilość WKT jest zbyt wysoka organizm wykorzystuje je jako źródło energii zamiast glukozy. Prowadzi to do ograniczenia jej metabolizmu w tkankach i wzrostu jej poziomu we krwi. Dla zbilansowania tych procesów trzustka zaczyna produkować coraz więcej insuliny.
Pojawiają się również doniesienia, że insulinooporność ma podłoże genetyczne, kiedy to trzustka produkuje insulinę o nieprawidłowej budowie. Przede wszystkim jednak o obniżonej wrażliwości tkanek na insulinę mówi się w kontekście zaburzenia współistniejącego z takimi jednostkami chorobowymi jak: nadczynność i niedoczynność tarczycy, nadciśnienie, akromegalia, marskość wątroby, niewydolność serca, nerek, nadczynność kory nadnerczy i itp.
Istnieje również wiele czynników ryzyka, które sprawiają, że wrażliwość na insulinę jest znacznie obniżona. Na niektóre z nich jak wiek (osoby starsze) czy płeć (mężczyźni) nie mamy wpływu, ale warto zastanowić się nad pozostałymi:
- nadwaga i otyłość, głównie nadmierna ilość tkanki tłuszczowej brzusznej - im komórki tłuszczowe są większe tym więcej produkują i uwalniają do krwi substancji sprzyjających niewłaściwej odpowiedzi tkanek na działanie insuliny m.in. leptyny, wisfatyny, IL-6, TNF-alfa;
- niska aktywność fizyczna bądź jej brak,
- niewłaściwa dieta - do błędów żywieniowych sprzyjających insulinooporności można zaliczyć m.in. wysokokaloryczne, obfite posiłki, rezygnację ze śniadań, zbyt mało błonnika w diecie, spożywanie tłuszczów trans, potraw smażonych, napojów słodzonych i słodyczy (węglowodany proste),
- sięganie po używki - alkohol i papierosy,
- ciąża
- przyjmowanie niektórych leków, m.in. tabletek antykoncepcyjnych, diuretyków tiazydowych i pętlowych, glikokortykosteroidów czy też blokerów kanałów wapniowych stosowanych w leczeniu nadciśnienia.
Objawy insulinooporności
Objawy insulinooporności są bardzo niespecyficzne. Nic dziwnego, że osoby zmagające się z problemem są późno diagnozowane. Często jako przyczyn gorszego samopoczucia doszukuje się innych zaburzeń. Do najczęstszych objawów insulinooporności zaliczyć można:
- senność po posiłku w ciągu dnia i problemy ze snem w nocy,
- współistnieje nadciśnienie tętnicze, zwiększone stężenie kwasu moczowego i hipertriglicerydemię,
- zmęczenie, rozdrażnienie, zaburzenia koncentracji,
- częste bóle głowy,
- napady "wilczego głodu" występujące po posiłkach,
- ogromny apetyt na słodycze,
- nadmierną potliwość,
- łatwe przybieranie na wadze,
- ogromne trudności w redukcji masy ciała, mimo diety oraz zwiększonej aktywności fizycznej.
Dwa ostatnie podpunkty są bardzo charakterystyczne dla mechanizmu insulinooporności. Wysoki poziom insuliny, hormonu budulcowego, sprawia że tkanki i komórki ulegają ciągłemu wzrostowi, a dodatkowo wzmaga ona apetyt. Nadmierny poziom insuliny to również zbyt niska ilość glukagonu, hormonu o działaniu przeciwstawnym do insuliny. Kiedy jest go zbyt mało nie zachodzi proces pozyskiwania energii w tłuszczów, co dodatkowo utrudnia redukcję masy ciała.
Insulinooporność – diagnostyka
Nie ma określonych standardowych badań, które w prosty sposób wskazałyby na insulinooporność u pacjentów. Najczęściej wykonuje się oznaczenia laboratoryjne mające na celu określić poziom cukru we krwi. Zalicza się do nich oznaczenie glukozy na czczo oraz doustny test obciążenia glukozą (OGTT). Służą one jednak potwierdzeniu stanu przedcukrzycowego bądź cukrzycy typu 2 nie zaś samej insulinooporności.
Aby wiedzieć czy mamy do czynienia z insulinoopornością można skorzystać z następujących metod diagnostycznych:
- Metoda klamry metabolicznej (referencyjna leczy wykorzystywana głównie w badaniach naukowych) - Polega na jednoczesnym podawaniu pacjentowi w kroplówce glukozy i insuliny. Ilość podawanej insuliny jest stała, modyfikuje się jedynie ilość glukozy.
- Metoda HOMA (Homeostatic Model Assessment) - Polega na wyliczeniu wskaźnika (HOMA-IR) na podstawie stężenia glukozy i insuliny oznaczonych u pacjenta rano na czczo. Norma HOMA-IR wynosi 1. Natomiast wartość HOMA-IR powyżej 2,5 świadczy o insulinooporności. Niestety wynik ten może być zaburzony u chorych na cukrzycę.
- Doustny test tolerancji glukozy (OGTT) uzupełniony o oznaczenie stężenia insuliny - Po wypiciu roztworu zawierającego 75 g glukozy bada się stężenie cukru i insuliny po 120 minutach. Wynik ten zestawia się z oznaczeniami wykonanymi na czczo. Badanie to służy do oznaczenia insulinowrażliwości (insulin sensitivity).
- Oznaczenie stężenia peptydu C - wydzielany jest on wraz z insuliną w tych samych komórkach trzustki. Kiedy wzrasta poziom insuliny to również i peptydu C. Jest to charakterystyczne u osób z insulinoopornością oraz cukrzycą typu 2.
Do jakich chorób może prowadzić insulinooporność?
U osób z insulinoopornością na początku oznacza się prawidłowy poziom cukru we krwi i bardzo wysoki poziom insuliny. Związane jest to ze zwiększoną produkcją hormonu przez trzustkę, w celu przezwyciężenia oporu tkanek na jego działanie. Trzustka zmuszana jest do ogromnego wysiłku i z czasem wyczerpują się jej właściwości wydzielnicze. Wtedy dochodzi do wzrostu poziomu cukru we krwi najpierw po posiłkach, a później niezależnie od nich. Na tym etapie mówi się już o stanie przedcukrzycowym lub cukrzycy typu 2. Często zachodzi również konieczność podawania insuliny z zewnątrz.
Cukrzyca typu 2 - chcesz wiedzieć więcej? Przeczytaj artykuł >>
Przede wszystkim insulinooporność prowadzi do cukrzycy typu 2, ale jakie inne problemy zdrowotne może powodować?
- Zespół policystycznych jajników - wpływ insuliny na jajniki powoduje produkcję w nich męskich hormonów płciowych, co u kobiet ze skłonnością genetyczną zwiększa ryzyko rozwoju choroby.
- Niealkoholowe stłuszczenie wątroby - pojawia się w przebiegu insulinooporności, ale również samo może ją wywoływać.
- Miażdżyca - co ma związek z zaburzeniami gospodarki lipidowej. Stwierdza się również inne choroby układu sercowo - naczyniowego.
Insulinooporność – leczenie
W leczeniu insulinooporności bardzo ważne jest leczenie niefarmakologiczne. Zadbanie o masę ciała, zmiana diety, wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej oraz rezygnacja z używek (alkohol, papierosy) mają ogromny wpływ na poprawę wrażliwości na insulinę.
Ponadto należy regularnie wykonywać badania, które pozwolą na wczesnym etapie wykryć zaburzenia gospodarki węglowodanowej. Osoby z insulinoopornością powinny zawsze zgłaszać lekarzom swój problem, ponieważ leki stosowane w innych schorzeniach mogą pogłębiać ich problemy z wrażliwością komórek na insulinę. Chodzi tutaj głównie o sterydy, niektóre farmaceutyki stosowane w leczeniu nadciśnienia oraz doustną antykoncepcję hormonalną. Lekiem stosowanym w leczeniu insulinooporności jest metformina. Rekomendowana jest ona jednak dla pacjentów do 60. roku życia z otyłością II stopnia oraz u kobiet po przebytej cukrzycy ciążowej.
Według doniesień naukowych pomocne w przypadku insulinooporności może okazać się również uzupełnienie diety o maślan sodu. Regularna suplementacja tym składnikiem powoduje zwiększenie wydzielania GLP-1 (hormonu jelitowego), który oddziałuje na komórki beta trzustki. Redukuje tym samym zarówno glikemię poposiłkową, jak i hemoglobinę glikozylowaną oraz hamuje wydzielanie glukagonu. Dzięki temu maślan sodu wykazuje korzystny wpływ na zmniejszenie insulinooporności, obniżenie poziomu cholesterolu i trójglicerydów oraz redukcję tkanki tłuszczowej, a tym samym masy ciała. Co więcej maślan sodu nie wykazuje istotnych działań niepożądanych i ma bardzo niską toksyczność. Można go stosować we wszystkich grupach wiekowych bez większych przeciwwskazań. Najlepiej sięgać po maślan sodu w postaci mikroglanulatu. Jest on wtedy najlepiej przyswajalny przez organizm. Przykładem tego typu preparatu jest Insudiab.
Dieta dla osób z insulinoopornością
Leczenie insulinooporności rozpoczyna się od zmiany nawyków żywieniowych i wprowadzenia regularnej aktywności fizycznej. Dopiero przy braku efektów takiego postępowania należy ordynować pacjentowi stosowanie określonych leków. Dieta w insulinooporności ma na celu pomóc w unormowaniu glikemii po posiłkowej. Jej składniki powinny zawierać wyłącznie produkty jak najmniej przetworzone o niskim indeksie i ładunku glikemicznym. Jakich innych zasad diety w insulinooporności należy przestrzegać?
- posiłki powinny być spożywane w regularnych porach, należy unikać długich przerw,
- zalecana jest zwiększona podaż pełnowartościowego białka (10 - 30% zapotrzebowania energetycznego) - zmniejsza ono glikemię po posiłku dzięki obniżeniu wydzielania hormonów jelitowych,
- tłuszcze (roślinne) powinny stanowić od 25% do 40% całkowitego zapotrzebowania energetycznego - spowalniają one procesy trawienne i opróżnianie żołądka,
- węglowodany mogą stanowić 45 - 60% zapotrzebowania energetycznego, ta duża rozbieżność ma związek z indywidualnymi preferencjami żywieniowymi, ewentualną aktywnością fizyczną oraz indeksem glikemicznym jaki posiadają spożywane potrawy.
Po jakie produkty warto sięgać aby zmniejszyć insulinooporność i nie dopuścić do rozwoju cukrzycy typu 2? Głównie po te jak najmniej przetworzone (owoce i warzywa najlepiej świeże i surowe), o niskim i średnim indeksie glikemicznym, dzięki ich spożyciu napady "wilczego głodu" będą znacznie mniej dokuczliwe. Chodzi m.in. o:
- owoce (jabłka, pomarańcze, jagody, truskawki, awokado, itd.),
- niektóre owoce suszone (śliwko kalifornijskie, jabłko, morele),
- warzywa (rzodkiew, papryka, pomidory, cukinia, brukselka, bakłażan, ogórek, surowa marchew),
- nabiał (kefir, jogurty, sery żółte, maślanka, mleko, serki homogenizowane),
- pełnoziarniste produkty zbożowe (otręby żytnie, orkiszowe, gruboziarniste kasze i makarony, itd.)
- mięso, ryby, jajka,
- oleje roślinne, masło,
- orzechy, pestki, nasiona.
Unikać natomiast należy produktów z wysokim indeksem glikemicznym i wysokoprzetworzonych, po ich spożyciu znacznie wzrasta poziom cukru we krwi, a tym samym następuje skok poziomu insuliny. Należą do nich m.in. dojrzały banan, arbuz, melon, owoce z puszki i kandyzowane, suszone figi, daktyle, żurawina i rodzynki, węglowodany proste (cukier, ciasta, miód) oraz produkty zbożowe pszenne (drobne kasze, ryż, makaron).
Aktywność fizyczna dla osób z nadwagą i otyłością - redukcja tkanki tłuszczowej i ochrona przed insulinoopornością
Ćwiczenia fizyczne są ważnym czynnikiem regulującym metabolizm węglowodanów. Podczas wykonywania aktywności komórki korzystają zarówno z glukozy zmagazynowanej w tkance mięśniowej (w postaci glikogenu), jak i z tej dostarczanej z wątroby. Zapotrzebowanie energetyczne mięśni jest bardzo duże, podobnie jak ich udział w składzie ciała ludzkiego, nic więc dziwnego, że decydują one o stężeniu cukru we krwi, a tym samym o ilości insuliny produkowanej w trzustce. Regularne ćwiczenia pomagają redukować masę ciała, a przede wszystkim tkankę tłuszczową trzewną. Dlatego też poprawiają one wrażliwość komórek na insulinę oraz obniżają stężenie cukru we krwi.
Jaki rodzaj aktywności najlepiej sprawdza się u osób z insulinoopornością? Najlepiej sprawdzają się wysiłki o umiarkowanej intensywności, submaksymalne oraz siłowe. Im aktywność ruchowa jest dłuższa tym spadek insuliny jest większy. Zalecane są wysiłki o charakterze tlenowym (aerobowym), podczas których głównym źródłem energii stają się trójglicerydy dopływające z trzewnych komórek tłuszczowych. Dzięki temu tkanka tłuszczowa brzuszna łatwiej się redukuje. Tego rodzaju aktywność jest zalecana równie ze względu na korzystne zmiany zachodzące w układzie krążenia (poprawa unaczynienia włókien mięśniowych). Pacjenci z insulinoopornością powinni wybierać zatem spacery, pływanie i jazdę na rowerze o umiarkowanej intensywności, trwające do 40 minut.
Insulinooporność a ciąża
Ciąża to okres kiedy znacznie zmienia się gospodarka hormonalna kobiety. Wzrasta m.in. produkcja tych związków, które działają przeciwstawnie do insuliny, m.in. kortyzolu, estrogenów i laktogenu łożyskowego. Ma to na celu wzrost poziomu cukru we krwi matki, aby płód mógł się właściwie rozwijać.
W drugim trymestrze ciąży rozwija się u kobiety insulinooporność. Jest to w zasadzie potrzeba fizjologiczna. We krwi matki potrzebna jest większa ilość glukozy, aby mogła być ona transportowana przez łożysko do intensywnie rosnącego dziecka. Problem pojawia się kiedy insulinooporność w ciąży staje się patologiczna i wiąże się z nią znaczna hiperglikemia. Kobieta może wtedy zachorować na cukrzycę ciążową, co stanowi bezpośrednie zagrożenie dla niej i dla malucha. Aby radzić sobie z problemem przyszła mama powinna na początek przestawić organizm na inną dietę oraz wprowadzić aktywność dostosowaną do jej możliwości. Modyfikacja diety polega przede wszystkim na zachowaniu regularności spożywanych posiłków oraz wybieraniu produktów z niskim indeksem glikemicznym.
Insulinooporność to nie tylko modne w ostatnim czasie zaburzenie metaboliczne odpowiedzialne za spadek formy i gorsze samopoczucie wśród pacjentów. Jej objawy są bardzo niespecyficzne, tym samym jest ona ciężka do zdiagnozowania, a może przecież prowadzić do rozwoju poważnych chorób, jak np. cukrzyca typu 2. Bardzo ważna w przypadku insulinooporności jest profilaktyka zdrowotna. Dbanie o masę ciała, regularne ćwiczenia na świeżym powietrzu oraz właściwa dieta i odpowiednia suplementacja (np. maślan sodu) są w stanie zwalczyć problem bez wprowadzania do terapii leków. Dlatego dbajmy o siebie, rozważnie wybierajmy posiłki i regularnie się ruszajmy. Te proste zmiany w codziennym życiu mogą stanowić ogromny krok do zachowania zdrowia i poprawy formy.
Bibliografia:
- Henagan, Tara M et al. “Sodium butyrate epigenetically modulates high-fat diet-induced skeletal muscle mitochondrial adaptation, obesity and insulin resistance through nucleosome positioning.” British journal of pharmacology vol. 172,11 (2015): 2782-98. (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4439875/)
- Gonzalez, Austin et al. “Sodium butyrate ameliorates insulin resistance and renal failure in CKD rats by modulating intestinal permeability and mucin expression.” Nephrology, dialysis, transplantation : official publication of the European Dialysis and Transplant Association – European Renal Association vol. 34,5 (2019): 783-794. (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6503301/)
- Zhang, Ling et al. “Sodium Butyrate Protects -Against High Fat Diet-Induced Cardiac Dysfunction and Metabolic Disorders in Type II Diabetic Mice.” Journal of cellular biochemistry vol. 118,8 (2017): 2395-2408. (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5462877/)
- Larasati, Rahma Ayu et al. “The Role of Butyrate on Monocyte Migration and Inflammation Response in Patient with Type 2 Diabetes Mellitus.” Biomedicines vol. 7,4 74. 24 Sep. 2019, doi:10.3390/biomedicines7040074 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6966637/)
- Polskie Towarzystwo Diabetologiczne, Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2020, Diabetologia Praktyczna 2020, tom 6, nr 1.
- Małecki M.; Otyłość – insulinooporność – cukrzyca typu 2; Kardiol Pol 2006; 64: 10 (supl. 6): 561–566.
