Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi jest jedną z najczęstszych neurologicznych i psychiatrycznych przypadłości diagnozowanych u dzieci. Terapia tych zaburzeń jest złożona i obejmuje nie tylko psychoterapię czy farmakologiczne leczenie ADHD, ale również dietę i odpowiednią suplementację. Jakie niepokojące objawy powinny skłonić rodziców do szukania pomocy u neurologa czy psychiatry? Jak pomóc dziecku z ADHD i jakie składnik uzupełniać w jego codziennym menu?
Spis treści:
- Czym jest ADHD u dzieci?
- Kwasy omega - wsparcie dla osób z ADHD i innymi zaburzeniami neurologicznymi
- Witaminy i minerały wspierające funkcjonowanie układu nerwowego
Czym jest ADHD u dzieci?
Szacuje się, że nawet do 9% dzieci na całym świecie może cierpieć na ADHD, czyli według klasyfikacji amerykańskiej zespół nadpobudliwości z deficytem uwagi lub zespół hiperkinetyczny zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia. Jest to przewlekłe zaburzenie rozwojowe, które diagnozuje się u dzieci do 7. roku życia. Ma ono związek z nieprawidłowościami w rozwoju ośrodkowego układu nerwowego dziecka. ADHD to zaburzenie psychiczne wywołane dysfunkcjami neurobiologicznymi, za powstawanie których w dużym stopniu odpowiada genetyka, ale nie bez znaczenia są również czynniki środowiskowe czy urazy w życiu płodowym.
Symptomy ADHD muszą obejmować nadruchliwość, impulsywność oraz zaburzenia uwagi. Jeśli dysfunkcje występują w tych trzech obszarach, diagnozuje się zespół hiperkinetyczny. W zależności od przewagi danej grupy symptomów wyróżnia się główne rodzaje ADHD:
- z przewagą nadruchliwości i nadmiernej impulsywności,
- z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi (ADD),
- mieszane.
Obserwacja pacjenta wymaga szczególnego podejścia i interdyscyplinarnego zespołu, w skład którego wchodzą neurolog, psychiatra, psycholog, ale także pediatra czy osoby ze środowiska dziecka , np. nauczyciele ze szkoły. Indywidualne podejście do każdego pacjenta umożliwia stworzenie dopasowanej do potrzeb danego pacjenta terapii.
Przyczyny ADHD u dzieci
W wielu przypadkach przyczyn nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci doszukuje się w złym wychowaniu. Dziecko, które nie potrafi usiedzieć w miejscu i dostosować się do norm panujących w środowisku domowym czy szkolnym uznawane jest za niegrzeczne. Jest to bardzo błędne podejście. ADHD to choroba jak każda inna, której przyczyn specjaliści doszukują się w genetyce i zmianach biochemicznych w układzie nerwowym. Chociaż bez wątpienia czynniki środowiskowe również odgrywają rolę w pojawieniu się objawów ADHD. Ze względu na złożoność problemu eksperci wskazują, że u dzieci z predyspozycjami takie czynniki jak przemoc w domu, trudna sytuacja w środowisku rodzinnym (np. rozstanie rodziców) czy brak zainteresowania ze strony opiekunów mogą być jedną z przyczyn ADHD.
Najważniejsze i najczęściej wskazywane przyczyny ADHD to:
- predyspozycje genetyczne (odpowiadają nawet za 80% przypadków ADHD) i związane z nimi nierównomierne kształtowanie się poszczególnych struktur mózgu i czynnościowe dysfunkcje OUN,
- niska waga urodzeniowa dziecka,
- urazy doznane w trakcie ciąży uszkadzające płód,
- komplikacje okołoporodowe generujące niedotlenienie dziecka bądź inne urazy.
Objawy nadpobudliwości mogą wystąpić również na skutek wpływu czynników negatywnie oddziałujących na przebieg ciąży oraz rozwój płodu. Najgorzej gdy dochodzi do uszkodzeń w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Zaliczyć można tutaj:
- niedobory składników odżywczych w czasie ciąży, m.in. kwasu foliowego czy też kwasów omega,
- palenie papierosów i narażenie na wysoki poziom zanieczyszczenia powietrza,
- ekspozycja na działanie metali ciężkich i pestycydów,
- sięganie przez ciężarną po substancje psychoaktywne,
- nadużywanie kawy,
- picie alkoholu w ciąży.
Zaburzenie aktywności i uwagi oraz inne objawy ADHD u dzieci i młodzieży
Pierwsze objawy ADHD pojawiają się przed 7. rokiem życia. Muszą one wystąpić przynajmniej w dwóch środowiskach dziecka (tj. szkoła i dom) i znacznie utrudniają jego funkcjonowanie, co przekłada się również na otoczenie. Charakterystyczne objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej dotyczą trzech głównych sfer - nadpobudliwości, impulsywności oraz zaburzeń uwagi.
Jak zachowuje się dziecko z ADHD?
- Jest nadpobudliwe. Nie może usiedzieć w miejscu, musi być stale w ruchu, chociaż zwykle bez większego celu i nie ma mowy o spokojnej zabawie. Bywa do tego nadmiernie głośne.
- Jest impulsywne. Bardzo łatwo wpada w gniew, często nieadekwatny do zaistniałej sytuacji. Nie potrafi zaczekać na swoją kolej, wtrąca się w rozmowę, zabawę i odpowiada nieproszone. Nie umie ocenić konsekwencji i ryzyka związanego z własnym postępowaniem. Zachowaniom dziecka niekiedy towarzyszy również agresja.
- Jest rozkojarzone. Nie potrafi skoncentrować się na szczegółach, szybko zapomina, co miało zrobić. Popełnia proste błędy, często gubi rzeczy. Bardzo łatwo ulega rozproszeniu. Nie chce kontynuować rozpoczętego działania i szybko z niego rezygnuje.
Objawy ADHD występują u każdego dziecka z różnym nasileniem. Niektóre zachowania są również typowe dla dziecka w danym wieku przechodzącego okres buntu. Dlatego bardzo ważna jest właściwe rozpoznanie i wczesna diagnoza ADHD. Wszelkie niepokojące objawy u naszej pociechy warto skonsultować najpierw z psychologiem, a ewentualnie później z psychiatrą.
Zaburzenia koncentracji, nadpobudliwość psychoruchowa - różnicowa diagnostyka ADHD u dzieci
Diagnoza dziecka z ADHD to proces złożony i długotrwały. Nad zaburzeniami musi pochylić się zespół specjalistów składający się z psychologa, psychiatry, neurologa dziecięcego, a czasem również pediatry. Dzieci to szczególna grupa pacjentów, która nie jest w stanie określić swoich dolegliwości. Stąd też diagnostyka ADHD opiera się na wywiadzie zebranym od opiekunów i dokładnym uwzględnieniu zachowań dziecka w określonych sytuacjach i miejscach. Sam diagnozowany poddawany jest testom mającym na celu ocenić jego deficyty uwagi, nadpobudliwość psychoruchową oraz impulsywność. Różnego rodzaju kwestionariusze tego typu dostępne są online, ale zdecydowanie lepiej, gdy badanie wykonywane jest przez specjalistę. Cały proces trwać może nawet pół roku. Ostatecznie to lekarz psychiatra diagnozuje ADHD.
ADHD może dotyczyć również osób dorosłych. Problem z koncentracją, impulsywność czy trudność w spokojnym siedzeniu w miejscu mogą wskazywać na zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, który nie został zdiagnozowany w dzieciństwie. Dedykowany tego typu problemom test stworzony przez holenderską fundację zajmującą się problemem ADHD - test DIVA, pozwala na ukierunkowanie pacjenta pod właściwą terapię. Wynik kwestionariusza DIVA - 5 pozwala odnieść obecne problemy pacjenta do tych w dzieciństwie i skłonić go do dalszego badania w kierunku rozpoznania ADHD, a następnie leczenia.
Właściwa
diagnoza ADHD u dzieci to bardzo ważna kwestia. Niekiedy zaburzenia mogące wskazywać na zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi mogą zostać pomylone z innymi dysfunkcjami natury somatycznej (choroby tarczycy), psychiatrycznej (m.in. zaburzenia lękowe, problemy adaptacyjne, zaburzenia zachowania, nerwica natręctw i inne choroby psychiczne) bądź neurologicznej (np. padaczka, działanie leków lub substancji psychoaktywnych, niedosłuch).
Rozpoznaje się ADHD często z takimi objawami dodatkowymi jak dysleksja, zaburzenia lękowe, zaburzenia zachowania bądź też tiki nerwowe. Na etapie diagnostyki specjaliści powinni pochylić się również nad nimi.
Wsparcie i leczenie ADHD u dzieci - psychoterapia ADHD i farmakoterapia
Najlepsze efekty terapeutyczne uzyskuje się stosując terapię skojarzoną ADHD, polegającą na łączeniu leczenia farmakologicznego oraz psychoterapii. Ogromne znaczenie ma również dieta dziecka oraz edukacja najbliższych. Stwierdzone ADHD należy bez wątpienia leczyć. Brak podjęcia odpowiednich kroków może mieć poważne skutki i generować trudności w dalszym rozwoju dziecka. Chociaż terapia może trwać wiele lat, ma ona prowadzić głównie do ograniczenia objawów osiowych, tj. zaburzeń uwagi, wybuchowości i nadpobudliwości. Farmakoterapia w leczeniu ADHD u dzieci jest ostatecznością. Wielu pacjentów nie wymaga stosowania środków farmakologicznych, a ich terapia ogranicza się do właściwego postępowania w warunkach domowych, zachowania odpowiedniej diety oraz terapii psychologicznej. Jakie są dostępne niefarmakologiczne metody leczenia ADHD u dzieci?
- Psychoedukacja - życie z ADHD szczególnie świeżo po diagnozie może nie być łatwe. Psychoedukacja polegająca na wskazaniu przyczyn i objawów ADHD, zdjęcia winy za chorobę z dziecka i rodziców oraz edukacja dotycząca postępowania z chorą osobą szczególnie w trudnych sytuacjach prowadzona jest w zasadzie przez cały okres prowadzonego leczenia niefarmakologicznego i stanowi ogromną pomoc dla osób z ADHD i ich rodzin.
- Psychoterapia - oparta głównie na terapii poznawczo - behawioralnej, która ma na celu kształtowanie umiejętności społecznych, poprawę samooceny oraz niwelowanie zaburzeń uwagi. Dzięki takiemu postępowaniu terapeutycznemu w dziecku wygaszane są złe zachowania, a wzmacniane te dobre. Postępowanie obejmuje zarówno dziecko, jak i jego najbliższych, a terapeuta pozostaje w stałym kontakcie z nauczycielami, pedagogiem i szkołą do której uczęszcza chory.
- Dieta i styl życia- wiele składników diety wpływa korzystnie lub szkodliwie na funkcjonowanie układu nerwowego. Ma to szczególne znaczenie dla rozwijającego się organizmu dziecka, zarówno na etapie życia płodowego jak i po narodzinach. Ważne składniki w diecie wspierające układ nerwowy to m.in. kwas foliowy, kwasy omega, cynk, żelazo czy magnez. Dzieci powinny natomiast unikać spożywania dużej ilości produktów o wysokim indeksie glikemicznym (bogatych w cukry proste), wysoko przetworzonej żywności szczególnie tej bogatej w barwniki spożywcze czy substancji psychoaktywnych (np. kofeina, teina). Ważna jest również regularna aktywność fizyczna. Dzieci z ADHD preferują raczej siedzący tryb życia i mogą mieć skłonność do otyłości, więc w ich codziennym życiu odpowiednio dobrany ruch jest bardzo ważny i może stanowić element terapii.
- Biofeedback - nieinwazyjna metoda polegająca na zastosowaniu urządzenia zewnętrznego do oceny procesów fizjologicznych zachodzących w określonych sytuacjach. Ich poznanie pozwala na lepsze zrozumienie procesu i znalezienie sposobu na radzenie sobie z problemem. Stanowi element wspomagający w terapii ADHD i uczy jak odpowiednio reagować na pobudzenie, agresję czy problemy z koncentracją.
Jeśli mimo wprowadzenia szerokiego postępowania niefarmakologicznego nasilenie objawów ADHD nadal się utrzymuje, konieczne jest wprowadzenie leczenia farmakologicznego. Stanowi ono jedynie uzupełnienie prowadzonej terapii i całego postępowania niefarmakologicznego. Ma ono na celu łagodzenie symptomów nadpobudliwości, nie będzie zaś w stanie całkowicie wyleczyć ADHD. Lekami pierwszego wyboru są substancje psychostymulujące, głównie metylfenidat. Pozwalają one na łagodzenie objawów nawet u 80% osób z ADHD. Chociaż ich nierozważne stosowanie może powodować znaczny spadek masy ciała, problemy kardiologiczne czy prowadzić do uzależnienia. Rzadziej w leczeniu ADHD u dzieci wykorzystuje się natomiast atomoksetynę (lek II rzutu). W niektórych przypadkach indywidualnie dopiera się również inne farmaceutyki, m.in. trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, neuroleptyki, klonidynę, bupropion czy wenlafaksynę. W celu łagodzenia problemów ze snem osobom z ADHD podaje się melatoninę.
Rokowania ADHD u dzieci
Zachowania dziecka mogą świadczyć o wystąpieniu zespołu nadpobudliwości psychoruchowej mogą być przeróżne. Niekiedy z nich będą tłumaczone problemami rozwojowymi, które miną wraz z wiekiem, ale rodzice i opiekunowie zawsze powinni trzymać rękę na pulsie. Gdy zostaną zauważone wczesne objawy ADHD, należy jak najszybciej podjąć konsultację ze specjalistami, przeprowadzić odpowiednią diagnostykę i wprowadzić postępowanie terapeutyczne. Podjęcie odpowiednich działań na początkowym etapie pozwala zmienić zachowanie dziecka i ukształtować u niego właściwe nawyki radzenia sobie w trudnych sytuacjach.
Skutki braku leczenia ADHD
ADHD staje się coraz częstsze. Zapewne ma to związek z większą świadomością problemu i wprowadzeniem metod pozwalających na odpowiednią diagnostykę. Jeszcze kilkanaście lat temu ADHD u dzieci nikt nie leczył, a zaburzenie aktywności i uwagi przenosiło się na dorosłego. Należy mieć świadomość, że osoba z ADHD zwykle osiąga znacznie słabsze wyniki niż rówieśnicy, nie odnosi sukcesów szkolnych, zawodowych czy towarzyskich. Czuje się zwykle gorsza, niespokojna i nie potrafi tego zmienić. Na skutek takie społecznego odrzucenia, ale również zmian w neurobiologii ośrodkowego układu nerwowego osoby takie częściej zmagają się z depresją, lękiem, mają skłonność do sięgania po używki, wpadania w uzależnienia i wykazują większą skłonność do podejmowania prób samobójczych. Zmagają się również z poważnymi zaburzeniami zachowania, przez co nie mogą ułożyć sobie życia.
Dla dobra dziecka, a później dorosłego i całego społeczeństwa rozpoznać ADHD należy jak najwcześniej i jak najszybciej rozpocząć terapię zaburzeń.
ADHD a inne zaburzenia
Niestety ADHD może zostać pomylone z trudnościami rozwojowymi dotyczącymi dzieci i młodzieży. Często zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi współwystępuje z poważnymi zaburzeniami zachowania, co dodatkowo pogarsza rokowania. Ciężko natomiast stwierdzić laikowi czy w przypadku dziecka pojawiające się zachowania mają związek z okresem buntu czy potrzebuje ono wsparcia i odpowiedniej terapii.
Podobnie w przypadku depresji i lęku pojawiających się wraz z symptomami ADHD. Dzieci postrzega się jako lękliwe i mało ambitne, a nie diagnozuje się u nich zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi oraz zaburzeniami lękowymi czy depresją.
Kwasy omega - wsparcie dla osób z ADHD i innymi zaburzeniami neurologicznymi
Kwasy omega są bardzo ważnym składnikiem diety. Wykazują korzystny wpływ na funkcjonowanie układu odpornościowego czy sercowo - naczyniowego. Przede wszystkim jednak omega - 3 (DHA i EPA) oraz omega - 6 (kwas GLA) wchodząc w skład fosfolipidów budujących błony komórek nerwowych w OUN i zapewniają jego prawidłowe funkcjonowanie oraz rozwój. DHA występuje w dużej ilości w istocie szarej w mózgu, natomiast EPA jest substratem do wytwarzania DHA. Razem w odpowiednim połączeniu DHA+EPA+GLA zapewniają właściwe funkcjonowanie komórek układu nerwowego i sprawne przekazywanie informacji w układzie nerwowym pomiędzy włóknami.
Jak pokazują badania stosowanie DHA+EPA+GLA u osób z ADHD korzystnie wpływa na ograniczenie symptomów choroby, szczególnie u pacjentów ze współwystępującymi innymi zaburzeniami neurorozwojowymi, np. dysfunkcje umiejętności szkolnych, zaburzenia zachowania i uwagi. Poprawia również zdolność uczenia się, zapamiętywania i koncentracji. Mimo, że uzupełnienie diety o wielonienasycone kwasy tłuszczowe stanowi dodatkowy koszt terapii jest to bezpieczny, niewykazujący działań niepożądanych nawet przy długotrwałym stosowaniu, sposób na uzupełnienie leczenia podstawowego.
Witaminy i minerały wspierające funkcjonowanie układu nerwowego
Kwas DHA oraz pozostałe wielonienasycone kwasy tłuszczowe (EPA i kwas GLA) korzystnie wpływają na funkcjonowanie mózgu. W diecie dla wsparcia układu nerwowego ważne są również inne składniki. O czym należy pamiętać chcąc wspierać funkcje poznawcze, procesy pamięciowe i sprawność umysłową swojej pociechy?
- Jod - to ważny składnik już na etapie życia płodowego. Pomaga w utrzymaniu prawidłowych funkcji poznawczych i funkcjonowaniu systemu nerwowego. Ponadto zapobiega opóźnieniom w rozwoju fizycznym i psychicznym.
- Cynk - występuje w dużej ilości w ośrodkowym układzie nerwowym. Nie tylko wspomaga sprawność umysłową i pomaga w utrzymaniu prawidłowych funkcji poznawczych, ale w terapii ADHD wpływa na zmniejszenie impulsywności i nadreaktywności.
- Niacyna (witamina B3) - bardzo ważny składnik dla zachowania prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Wpływa na zmniejszenie uczucia zmęczenia i znużenia, korzystnie wpływa na wyniki terapii zaburzeń behawioralnych (agresja u dzieci, ataki złości, niepokoju, spadek nastroju, nadpobudliwość). Wpływa na proces mielinizacji czyli kształtowania się otoczki mielinowej wokół włókien nerwowych, a co za tym idzie korzystnie wpływa na rozwój i procesy uczenia się naszej pociechy. Poprawia jakość snu.
- Kwas foliowy - pomaga w utrzymaniu sprawności umysłowej, m.in. zmniejsza objawy zaburzeń koncentracji, poprawia zdolność uczenia się i zapamiętywania, a także odporność na stres. Ze względu na udział w procesach krwiotwórczych korzystnie wpływa na dotlenienie mózgu.
- Witamina B6 - uczestniczy w syntezie neuroprzekaźników warunkujących sprawność funkcjonowania układu nerwowego.
- Witamina B12 - składnik konieczny do utrzymania prawidłowego metabolizmu energetycznego dzięki czemu zapewnia działanie wielu układom w tym nerwowego. Jej odpowiednia ilość w diecie dziecka pozwala za zachowanie właściwych funkcji psychologicznych i sprawności umysłowej.
Dieta dziecka w wieku przedszkolnym czy szkolnym nie zawsze jest taka jak chcieliby tego rodzice. Nasze pociechy często stawiają na wybrane tylko produkty ograniczając tym samym ilość składników w diecie tak ważnych dla ich prawidłowego rozwoju.
Przyczyną występowania ADHD są głównie genetycznie uwarunkowane dysfunkcje strukturalne i czynnościowe w mózgu. Wczesna diagnoza ADHD pozwala na szybkie wprowadzenie leczenia terapeutycznego i umożliwienie dziecku normalnego funkcjonowania w społeczeństwie oraz rozwoju. Skutki nieleczonego ADHD mogą być bardzo poważne. Obniżenie poczucia własnej wartości, problemy z rówieśnikami, a często zaburzenia lękowe czy depresja mogą doprowadzić młodych ludzi nawet do targnięcia się na własne życie. Charakterystyka ADHD utrzymywana w społeczeństwie jest nieco zaburzona. Ludziom wydaje się, że dziecko zbyt ruchliwe, niespokojne, impulsywne i mające problemy z koncentracją jest po prostu niegrzeczne. Jak pokazują statystyki stosunkowo często występuje ADHD wśród dzieci. Dlatego tak ważna jest psychoedukacja naszego społeczeństwa. Osoba chora potrzebuje w końcu wsparcia, zrozumienia i odpowiedniej opieki terapeuty, psychiatry, a także osób z otoczenia.
Piśmiennictwo:
- Kiryluk B. i inni; Czy możemy pomóc dziecku nadpobudliwemu? Sposoby leczenia ADHD; Neurologia Dziecięca 2011; 20 (41): 111-114.
- Grygo M., Wolańczyk T.; Skuteczność wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w zespole nadpobudliwości psychoruchowej w świetle randomizowanych badań klinicznych; Psychiatr. Psychol. Klin. 2009; 9 (2): 111-115.
- Kołakowski A.; Psychoterapia ADHD; Psychiatr. Psychol. Klin. 2010; 10 (3): 182-188.
- Sicińska P. i inni; Suplementacja kwasami omega w różnych chorobach; Postepy Hig Med Dosw 2015; 69: 838-852.
- https://dietetycy.org.pl/adhd-dieta/
