Stany zapalne zatok pojawiają się często, w istotny sposób obniżając jakość życia chorych. Jak dochodzi do rozwoju choroby? Jakie są aktualne wytyczne dotyczące leczenia zatok?
Spis treści:
- Budowa zatok
- Funkcje zatok. Jak rozwija się stan zapalny?
- Przyczyny zapalenia zatok
- Ostre zapalenie zatok
- Przewlekłe zapalenie zatok
- Diagnostyka zapalenia zatok
- Leczenie zatok – leki na zatoki bez recepty
- Domowe sposoby na chore zatoki
- Zapalenie zatok u dzieci
- Kiedy zgłosić się do lekarza?
- Powikłania zapalenia zatok
- Jak zapobiegać nawrotom?
- Nawracające zapalenia zatok a alergia i astma
Budowa zatok
Zatoki szczękowe, czołowe, klinowe i zatoki sitowe to nazwy 4 par zatok przynosowych, które posiadamy. Tworzą one puste przestrzenie, które łączą się ze sobą niewielkimi otworami. Zatoki sitowe, umiejscowione między oczodołami, są najmniejsze. One też jako pierwsze, ze wszystkich zatok przynosowych, ulegają całkowitemu wykształceniu. Warto bowiem wiedzieć, że zatoki przynosowe rozwijają się przez wiele lat życia. W pełni ukształtowane zatoki posiadamy dopiero około 20-ego roku życia. Zatoki szczękowe znajdują się nad szczęką i są największe za wszystkich zatok. Klinowe mają niewielkie rozmiary, ale za to skomplikowany kształt. Położone są też najgłębiej. Te właściwości sprawiają, że są trudniej dostępne dla drobnoustrojów. Stan zapalny w obrębie tych zatok rozwija się więc stosunkowo rzadko. Zatoki czołowe umiejscowione są nad brwiami.
Funkcje zatok. Jak rozwija się stan zapalny?
Wszystkie 4 pary zatok przynosowych wyściełane są błoną śluzową z rzęskami. W warunkach fizjologicznych, we wnętrzu zatok produkowana jest wydzielina, która w wyniku transportu śluzowo-rzęskowego przedostaje się do jamy nosowej. Wdychane powietrze przemieszcza się natomiast do środka zatok i je wentyluje. Jeśli zatoki działają prawidłowo, w ich wnętrzu nie znajdują się żadne bakterie. Zatoki pełnią liczne funkcje:
- oczyszczają, nawilżają i ogrzewają wdychane powietrze;
- wyrównują różnice ciśnień, tworzące się podczas oddychania;
- chronią wrażliwe struktury mózgu przed urazami, jednocześnie zapewniając niższą masę twarzoczaszki dzięki pustym przestrzeniom.
Niektórzy przypisują też zatokom działanie ochronne w stosunku do ucha środkowego i udział w modulacji głosu. Zatoki przynosowe dzięki swoim właściwościom, umożliwiają przedostawanie się ogrzanego, nawilżonego i oczyszczonego powietrza do dolnych dróg oddechowych bez ich podrażnienia. Sprawnie działające zatoki stanowią element ochrony immunologicznej. Chronią organizm przed wnikaniem wirusów, bakterii i innych drobnoustrojów.
Chore zatoki i związane z nimi dolegliwości pojawiają się, gdy transport rzęskowo-śluzowy zostaje zaburzony. Pojawia się obrzęk błony śluzowej zatok, nadmierna produkcja wydzieliny i utrata drożności zatok. Ich wentylacja ulega wówczas ograniczeniu. Zalegająca wydzielina wraz z powietrzem pozostaje w zatokach, co stwarza bardzo dobre warunki do dalszego namnażania się zarazków. Stopniowo u chorego pojawiają się kolejne objawy zapalenia zatok.
Przyczyny zapalenia zatok
Zapalenie zatok najczęściej wywoływane jest przez:
- wirusy, bakterie, rzadziej grzyby;
- alergię;
- narażenie na substancje drażniące błonę śluzową, takie jak np. dym papierosowy, zanieczyszczenia środowiska;
- nieprawidłowości w budowie anatomicznej;
- stany zapalne, których ogniska znajdują się w pobliżu zatok np. zapalenie zęba.
Grzybicze zapalenie zatok zdarza się rzadko i najczęściej dotyczy osób z zaburzeniami odporności lub diabetyków. Przebieg choroby jest zwykle ciężki. Stany zapalne zatok, będące następstwem zaburzeń anatomicznych, mogą wynikać np. ze skrzywionej przegrody nosowej lub nieprawidłowych/zbyt wąskich otworów między zatokami. Osoby ze zdeformowaną przegrodą mogą narzekać na powtarzające się, jednostronne zakażenie zatok. Alergicy są szczególnie podatni na rozwój choroby. Wdychane alergeny stymulują produkcję śluzu, przez co łatwo dochodzi do zablokowania ujścia zatok. Nieprawidłowo kontrolowana lub niewykryta alergia w sposób szczególny naraża chorych na nawracające stany zapalne zatok.
Ostre zapalenie zatok
Ostre zapalenie zatok przynosowych (OZZP), zgodnie z Europejskimi Wytycznymi na temat Zapalenia Zatok Przynosowych i Polipów Nosa (EPOS2020) dzielimy na:
- wirusowe zapalenie zatok przynosowych/przeziębienie
- ostry powirusowy stan zapalny zatok
- bakteryjne zapalenie zatok
O ostrym zapaleniu zatok mówimy, kiedy dolegliwości utrzymują się do 12-tu tygodni. Na wirusowe podłoże choroby wskazuje krótki okres utrzymywania się objawów (do 10-ciu dni). Przy ostrym zapaleniu powirusowym, symptomy trwają dłużej lub ulegają zauważalnemu nasileniu po 5-ciu dniach. O bakteryjnej przyczynie choroby może świadczyć gorączka >38oC, silny miejscowy ból, podwyższona wartość CRP lub OB w badaniach lub pogorszenie stanu chorego. Jedynie w niewielkim odsetku przypadków (0,5-2%) zakażenie wirusowe przekształca się w infekcję bakteryjną. W praktyce oznacza to, że u zdecydowanej większości chorych, nie ma uzasadnienia leczenia antybiotykiem, który działa przeciwbakteryjnie.
Chore zatoki z ostrym stanem zapalnym prowadzą do pojawienia się takich dolegliwości jak:
- zatkane zatoki i nos;
- ból twarzoczaszki i głowy;
- zaburzenia węchu.
Pojawia się też wydzielina z nosa. Ze względu na to, że stan zapalny zatok najczęściej przebiega jednocześnie z zapaleniem błony śluzowej nosa, za prawidłowe określenie choroby uznaje się zapalenie zatok błony śluzowej nosa i zatok przynosowych. W języku potocznym używamy jednak tradycyjnej nazwy - zapalenia zatok. Więcej informacji na temat tego, jak objawiają się chore zatoki można znaleźć w artykule: Zapalenie zatok - odpowiadamy na najczęstsze pytania pacjentów.
Przewlekłe zapalenie zatok
Pacjent z przewlekłym zapaleniem zatok przynosowych (PZZP) odczuwa objawy przez okres powyżej 12 tygodni. Występują wówczas przynajmniej 2 objawy zapalenia zatok spośród wymienionych niżej:
- katar;
- niedrożność nosa;
- uczucie ucisku/rozpierania twarzy;
- ból głowy od zatok;
- zaburzenia węchu.
Przewlekły stan zapalny zatok według aktualnych wytycznych dzieli się też na pierwotny i wtórny. Dolegliwość ta zdarza się częściej u palaczy i osób palących papierosy w przeszłości. Większe ryzyko rozwoju omawianej infekcji górnych dróg oddechowych mają też astmatycy, pacjenci z POChP (Przewlekłą Obturacyjną Chorobą Płuc) i chorobą refluksową. Pewną rolę przypisuje się też narażeniu na szkodliwe substancje i zanieczyszczeniu środowiska.
Objawy zapalenia zatok w przewlekłej postaci choroby znacznie silniej wpływają na jakość życia chorych. Zaburzają codzienne funkcjonowanie i wykonywanie typowych aktywności. Na to schorzenie cierpi 5,5-28% populacji. Co czwarty chory ma astmę.
Diagnostyka zapalenia zatok
Diagnostyka ostrego zapalenia zatok opiera przede wszystkim na objawach, zgłaszanych przez pacjenta. Przy podejrzeniu bakteryjnego zapalenia zatok, lekarz może zlecić wykonanie badania krwi, aby wykryć podwyższone OB/CRP. U większości pacjentów takie postępowanie jest wystarczające. Ustalenie odpowiedniego rozpoznania i wdrożenie właściwego leczenia powoduje całkowite ustąpienie dolegliwości. Jedynie u niewielkiego odsetka pacjentów konieczna jest dalsza diagnostyka. Dotyczy to m.in. pacjentów u których bakteryjne zapalenie zatok przynosowych pojawia się 3 razy w roku lub częściej, a także tych, u których nie nastąpiła poprawa stanu zdrowia mimo leczenia. Lekarz powinien wówczas rozważyć inne choroby. Konieczne może być wykonanie rezonansu magnetycznego lub tomografii komputerowej. Kiedy chory odczuwa ból zatok bez kataru i innych objawów charakterystycznych dla zapalenia zatok, również potrzebne są dalsze badania. W tym przypadku, dolegliwości są najczęściej wynikiem innej choroby, nie zapalenia zatok.
Jeśli lekarz na podstawie objawów i długości ich trwania stwierdza przewlekłe zapalenie zatok, nie musi zlecać pacjentowi dodatkowych badań. Mogą być one pomocne, kiedy leczenie zatok nie przynosi pożądanych efektów. U części chorych zaleca się wykonanie pełnego badania laryngologicznego i badania endoskopowego nosa.
Leczenie zatok – leki na zatoki bez recepty
Jak leczyć zatoki? Przy ostrym zapaleniu zatok, początkowo można opierać się na samoleczeniu lub leczeniu ze wsparciem farmaceuty. Zaleca się stosowanie leków obkurczających śluzówkę nosa, takich jak Xylorin lub Xylogel. Mogą one poprawić samopoczucie pacjenta. Użycie aerozolu, szczególnie o żelowej konsystencji, zapobiegnie spływaniu preparatu po tylnej ścianie gardła. Jako lek na ból i gorączkę warto zastosować paracetamol lub substancje z grupy NLPZ, np. ibuprofen lub aspirynę. Pacjenci mogą też przyjmować leki ziołowe, cynk i witaminę C. Preparaty z cynkiem (np. Zincas Forte) przyjmowane w dawce min. 75 mg w ciągu 24 godzin od momentu wystąpienia objawów mogą skrócić czas trwania przeziębienia. Nie ma jednak dowodów na skuteczność profilaktycznej suplementacji cynku.
Przy przewlekłym zapaleniu zatok można zastosować glikokortykosteroid donosowo. Bez recepty dostępny jest np. Momester Nasal. Udowodniono, że są one skuteczne i bezpieczne w zalecanych dawkach. Zmniejszają dolegliwości choroby i podnoszą jakość życia pacjentów. Zaleca się też płukanie zatok roztworem soli fizjologicznej. Przy braku lub niewystarczającej poprawie po 6-12 tygodniach, wskazana jest wizyta u lekarza. U dzieci można też zastosować leki na ból i gorączkę, np. Nurofen lub Apap. Leki obkurczające śluzówkę nosa u chorych z przewlekłym zapaleniem zatok zaleca się podawać jedynie przy silnym obrzęku.
Domowe sposoby na chore zatoki
Korzystne efekty w leczeniu zarówno ostrego jak i przewlekłego stanu zapalnego może przynieść płukanie zatok roztworem soli fizjologicznej. Najlepsze efekty uzyskuje się u dzieci. Dokładne informacje na temat właściwego sposobu płukania zatok można znaleźć w artykule: Nos i zatoki: jak je oczyszczać? Zaleca się stosowanie soli w fizjologicznym stężeniu 0,9%. Nie dowiedziono, aby wyższe stężenie było bardziej efektywne, a obarczone jest ono większym ryzykiem działań niepożądanych. Można natomiast płukać zatoki solą w dodatkiem hialuronianu sodu o działaniu nawilżającym. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, pacjent z zapaleniem zatok nie odnosi korzyści zdrowotnych z inhalacji parą wodną. Wdychanie nawilżonego, ciepłego powietrza nie jest szkodliwe, ale nie jest też skuteczne w łagodzeniu objawów.
Leki ziołowe na chore zatoki również mogą być pomocne. Przy ostrej infekcji, skuteczne okazały się preparaty z eukaliptolem, brodziuszką wiechowatą i pelargonią afrykańską. Nie wykazano, aby leki z jeżówką były efektywne w leczeniu choroby. Mogą odgrywać one jednak pewną rolę w profilaktyce przeziębienia. Badania na temat zastosowania ziołolecznictwa w leczeniu przewlekłego zapalenia zatok dały niejednoznaczne wyniki. Ze względu na niską jakość doświadczeń, nie ma obecnie podstaw do zalecania ziół przy przewlekłej postaci choroby.
Zapalenie zatok u dzieci
Stany zapalne zatok u małych dzieci dotyczą najczęściej zatoki sitowej. Wynika to z faktu, że właśnie te struktury wykształcają się w pełni jako pierwsze. U starszych dzieci zwykle rozwija się zapalenie zatoki szczękowej lub klinowej. Ostre stany zapalne zatok u dzieci przebiegają często z gorączką i bólem zatok. Nasila się on podczas schylania, oczyszczania nosa lub kaszlu. Spływająca po tylnej ścianie gardła ropna wydzielina może prowadzić do kaszlu, nasilającego się głównie w nocy. Dzieci z zapaleniem zatoki szczękowej mogą skarżyć się na ból zębów. Lekarz rozpoznaje ostre zapalenie zatoki u dziecka najczęściej na podstawie objawów i rynoskopii. W badaniu tym widać przekrwioną śluzówkę nosa i obecność gęstej wydzieliny. Choroba w większości przypadków ustępuje bez żadnych powikłań. Nawracające zapalenia zatok lub ich niewłaściwe leczenie może jednak spowodować, że choroba będzie miała charakter przewlekły.
Przewlekłe stany zapalne zatok dotyczą raczej starszych dzieci. Najczęściej powodowane są one przez gronkowce, paciorkowce, inne bakterie i grzyby. Dzieci z mukowiscydozą lub zaburzeniami funkcjonowania rzęsek również są bardziej podatne na to schorzenie. Mogą pojawić się takie objawy zapalenia zatok jak ropna wydzielina, mokry kaszel podczas snu, brak apetytu, nieprzyjemny zapach z ust i nawracająca gorączka. Przy podejrzeniu przewlekłej postaci choroby lekarz również może wykonać rynoskopię, a czasem także zlecić tomografię komputerową. U około 3% dzieci z ostrym lub przewlekłym zapaleniem zatok rozwijają się powikłania. Zwykle wymagają one pobytu w szpitalu.
Kiedy zgłosić się do lekarza?
W przypadku ostrego stanu zapalnego zatok, do lekarza należy zgłosić się jeśli występują wymienione wyżej objawy bakteryjnego zapalenia zatok. W pozostałych przypadkach, początkowo można opierać się na samoleczeniu i konsultacji z farmaceutą. Jeśli dolegliwości nie ustępują lub się nasilają, wówczas konieczna jest wizyta u lekarza. U pacjentów z przewlekłym zapaleniem zatok, początkowo również można leczyć się we własnym zakresie z pomocą farmaceuty. Dopiero przy braku poprawy po 6-12 tygodniach wskazana jest wizyta u lekarza.
Należy przy tym pamiętać, że pojawienie się wymienionych niżej objawów alarmowych jest wskazaniem do pilnej konsultacji lekarskiej i skierowania do szpitala:
- obrzęk tkanek oczodołu lub okolicy czołowej;
- zaburzenia ostrości wzroku lub podwójne widzenie;
- silny ból głowy;
- przemieszczenie gałki ocznej;
- zaburzenia neurologiczne;
- objawy sepsy.
Powikłania zapalenia zatok
Powikłania ostrego zapalenia zatok są głównie wynikiem infekcji bakteryjnej. Najczęściej dotyczą oczodołu. Może rozwinąć się np. ropień oczodołu. Inne, znacznie rzadsze komplikacje to m.in. ropień mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i zapalenie szpiku kości. Powikłania przewlekłego zapalenia zatok zdarzają się rzadziej. Mogą rozwinąć się torbiele, polipy, rozrost kości lub ich ubytki. Przy tym schorzeniu również szczególnie zagrożony jest oczodół, w obrębie którego może dojść do rozwoju stanu zapalnego. Aby zmniejszyć ryzyko rozwoju powikłań u chorych na zapalenie zatok, leczenie powinno być dobrane odpowiednio, w zależności od występujących objawów. Dużą uwagę przywiązuje się do unikania nieuzasadnionego przepisywania antybiotyków. Jest to o tyle ważne, że aż 60% chorych ma zlecony antybiotyk już pierwszego dnia, w którym pojawiły się dolegliwości.
Jak zapobiegać nawrotom?
U części chorych, stany zapalne zatok mają charakter nawrotowy. Nie we wszystkich przypadkach da się zapobiegać nawrotom. Pewne znaczenie w zapobieganiu chorobie ma ograniczenie kontaktu z substancjami drażniącymi zatoki przynosowe. Dotyczy to w szczególności osoby, które ze względu np. na miejsce pracy, są stale narażone na wdychanie szkodliwych związków. Dobrze kontrolowane choroby podstawowe takie jak np. alergia, również mogą przyczynić się do rzadszych nawrotów zapalenia zatok. Niektórzy pacjenci uzyskują dobre efekty po leczeniu chirurgicznym. Stałe stosowanie u nich donosowych glikokortykosteroidów wykazało znaczące zmniejszenie częstości nawrotów choroby. Istotnym aspektem jest stosowanie się do zaleceń farmaceuty i/lub lekarza. Zwiększa to szansę na uzyskanie oczekiwanych efektów terapii i zapobiega nawrotom dolegliwości.
Nawracające zapalenia zatok a alergia i astma
Pojawiające się u chorych na alergię, astmę i zapalenie zatok objawy mogą być na tyle podobne, że trudno je od razu rozróżnić. Czasem konieczne jest wykonanie tomografii komputerowej i badania endoskopowego nosa, aby właściwie rozpoznać chorobę. U chorego na alergiczne zapalenie zatok pojawia się nasilona produkcja wydzieliny, obrzęk śluzówki nosa, często również świąd nosa. Część pacjentów odczuwa też ból zlokalizowany w okolicy zatok. W razie wątpliwości, pomocne w postawieniu odpowiedniej diagnozy są zazwyczaj punktowe testy skórne. Astma jest powiązana z przewlekłym zapaleniem zatok, co może dodatkowo utrudniać rozpoznanie. Jak zostało już wcześniej wspomniane, aż 25% pacjentów cierpiących na chore zatoki, ma astmę. W ogólnej populacji, schorzenie to dotyczy "zaledwie" 5% ludzi. Nawracające stany zapalne zatok lub niepowodzenie w leczeniu pojedynczych epizodów choroby jest najczęściej wskazaniem do rozpatrzenia innych przyczyn choroby - również astmy i alergii.
Infekcyjne choroby zatok mogą być skutecznie leczone. Rzadko prowadzą one do powikłań. W znaczącym stopniu uprzykrzają jednak życie pacjentom i ograniczają ich aktywności. Stosowanie sprawdzonych środków o udowodnionym działaniu może pomóc chorym poczuć się lepiej.
Bibliografia:
- European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps 2020– EPOS2020.
- Krawiec M., Pediatria II, PZWL, 2019, str. 1272-1274.
