Szkarlatyna, inaczej płonica, jest częstą chorobą wieku dziecięcego. Bakterie ją wywołujące zazwyczaj rozprzestrzeniają się drogą kropelkową. Szkarlatyna może mieć gwałtowny przebieg, a jej nierozpoznanie stwarza zagrożenie zdrowia i życia. Przedstawiamy przyczyny, objawy i leczenie płonicy. W artykule znajduje się również odpowiedź na pytanie, czy można ponownie zachorować na szkarlatynę i czy rzeczywiście "bez anginy nie ma szkarlatyny".
Spis treści:
- Co to jest szkarlatyna (płonica)? Jak ją rozpoznać i leczyć?
- W jaki sposób można zarazić się szkarlatyną?
- Szkarlatyna – charakterystyczne objawy
- Przyczyny szkarlatyny – jak dochodzi do zakażenia?
- Przebieg szkarlatyny u dzieci i dorosłych
- Jak przebiega leczenie szkarlatyny?
- Szkarlatyna – powikłania
- Inne choroby z którymi można pomylić szkarlatynę
- Szkarlatyna w ciąży – czy jest niebezpieczna?
Co to jest szkarlatyna (płonica)? Jak ją rozpoznać i leczyć?
Szkarlatyna to choroba zakaźna, powodowana przez bakterie. Infekcję powodują szczepy paciorkowców Streptococcus pyogenes, które produkują egzotoksyny. Bakterie wywołujące szkarlatynę, są jednocześnie przyczyną anginy. Należy mieć jednak na względzie, że są różne szczepy paciorkowców, które są źródłem tych infekcji. Nie wszystkie mają zdolność wytwarzania egzotoksyn. U części pacjentów, angina paciorkowcowa może przekształcić się w szkarlatynę. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy szczep bakterii, odpowiadających za rozwój anginy wytwarza toksynę, na którą pacjent nie jest odporny. Możliwym scenariuszem jest również taki, że angina paciorkowcowa wywołana jest przez bakterię, która nie produkuje egzotoksyny. Wówczas nie pojawi się płonica.
Rozpoznać szkarlatynę można na podstawie dość charakterystycznych objawów. Zdarza się jednak, że przebieg choroby nie jest typowy, a pojawiające się dolegliwości mogą sugerować również inne schorzenia. Wówczas pomocne są badania dodatkowe. Wśród nich jest test na obecność antygenów paciorkowca i posiew wymazu z gardła. Pomocne może być również wykonanie morfologii (można wykryć podwyższoną liczbę krwinek białych i granulocytów obojętnochłonnych) oraz oznaczenie CRP. Wartość diagnostyczną ma także test punktowy tzw. skala Centora i McIsaaca, która pozwala określić prawdopodobieństwo zakażenia paciorkowcem.
Rozpoznanie szkarlatyny wymaga zastosowania antybiotyku. Pacjentom podaje się też leki, które szybko łagodzą dokuczliwe objawy szkarlatyny i poprawiają komfort. Leczenie szpitalne jest potrzebne, w przypadku ciężkiego przebiegu choroby.
W jaki sposób można zarazić się szkarlatyną?
Zakażenie paciorkowcami, wywołującymi szkarlatynę najczęściej dotyczy dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Infekcja szerzy się drogą kropelkową, a także przez bezpośredni kontakt z wydzielinami z dróg oddechowych chorego lub jego śliną. Znacznie rzadziej bakterie wnikają do organizmu przez uszkodzoną skórę. Nie jest to klasyczna szkarlatyna, ale tzw. szkarlatyna przyranna.
Do zakażenia dochodzi w wyniku kontaktu z osobą chorą lub zdrowymi nosicielami paciorkowców. Trudno precyzyjnie określić, jaki procent społeczeństwa jest nosicielem tych bakterii. Uważa się jednak, że nosicielstwo paciorkowców z grupy A może dotyczyć znacznej ilości osób (nawet do 20% populacji). Nosiciel paciorkowca może nieświadomie przenosić drobnoustroje na osoby z bliskiego otoczenia. Najczęściej jednak źródłem zakażenia są chorzy, cierpiący na anginę (o ile szczep paciorkowca wytwarza toksyny) lub szkarlatynę. Częstość infekcji rośnie w okresie jesienno-zimowym.
Szkarlatyna u dzieci jest znacznie bardziej rozpowszechniona niż u osób dorosłych. Jest to wynikiem zarówno spędzania sporej ilości czasu w dużych, zamkniętych skupiskach, jak i niewystarczająco jeszcze wykształconych nawyków higienicznych. Niski status społeczny dodatkowo zwiększa ryzyko zakażenia. Jeśli chory nie jest odpowiednio leczony, może zarażać kolejne osoby przez wiele tygodni.
Jeśli w bliskim otoczeniu przebywa nosiciel paciorkowca, może on powodować rozprzestrzenianie się infekcji na inne osoby. Bezobjawowe nosicielstwo jest powszechne i może dotyczyć nawet 20% populacji.
Szkarlatyna – charakterystyczne objawy
W drugiej dobie choroby (sporadycznie w pierwszej) pojawia się charakterystyczna wysypka. Na początku choroby można zauważyć ją w zgięciach stawów i na tułowiu. Stopniowo rozprzestrzenia się na kolejne partie ciała. Wysypka ma postać drobnych plamek lub grudek o lekko czerwonym lub różowym zabarwieniu. Blednie ona pod wpływem ucisku. Ma to istotne znaczenie diagnostyczne, które ułatwia rozróżnienie szkarlatyny od innych schorzeń, w przebiegu których pojawia się wysypka. Charakterystyczne jest również to, że wykwity nie występują na wewnętrznej powierzchni dłoni i podeszwach stóp. Nie ma ich również w okolicach fałdów nosowych i na brodzie.
Wysypka zaczyna ustępować po 6-7 dniach. Można zaobserwować wtedy złuszczanie się skóry. Jest to kolejny objaw typowej szkarlatyny. W początkowym okresie, złuszczanie naskórka dotyczy skóry twarzy, a w kolejnych dniach również dłoni i stóp.
W przebiegu szkarlatyny pojawiają się również charakterystyczne zmiany na języku. W pierwszych dniach infekcji pojawia się na nim biały nalot, który zaczyna ustępować zazwyczaj już w drugiej dobie. W kolejnej fazie, obserwuje się tzw. "malinowy język". Brodawki językowe są obrzęknięte i mocno zaczerwienione. U niektórych pacjentów można zauważyć też wykwity na podniebieniu.
Przyczyny szkarlatyny – jak dochodzi do zakażenia?
Niegdyś popularne było stwierdzenie "bez anginy nie ma szkarlatyny". Obecnie wiemy jednak, że jest ono nieprawdziwe. Zapalenie skóry, wywołane przez paciorkowca, który produkuje toksyny, również może powodować rozwój płonicy. Szkarlatyna jest jedną z najczęstszych chorób wieku dziecięcego. W przeciwieństwie do większości z nich, na płonicę może chorować wiele razy. Do ponownego zakażenia dziecka lub dorosłego dochodzi w wyniku kontaktu z paciorkowcem, który produkuje inną egzotoksynę. Podczas pierwotnego zakażenia dochodzi do produkcji przeciwciał przeciwko konkretnej toksynie. Kolejny kontakt dokładnie z tą samą substancją nie wywoła infekcji. Należy jednak pamiętać, że paciorkowce posiadają zdolność wytwarzania różnych toksyn. Dlatego właśnie kontakt z paciorkowcem, który produkuje inną toksynę, może wywołać ponowny rozwój szkarlatyny.
Okres wylęgania bakterii wynosi 1-7 dni. Tyle czasu może minąć od kontaktu z paciorkowcem do wystąpienia pierwszych objawów szkarlatyny. Jak zostało już wcześniej wspomniane, nieleczona płonica może prowadzić do rozprzestrzeniania się infekcji na kolejne osoby przez wiele tygodni. Brak odpowiedniego leczenia stwarza również wysokie ryzyko pojawienia się powikłań i jest obarczone wysoką śmiertelnością. Prawidłowe rozpoznanie szkarlatyny i wdrożenie właściwego leczenia, skraca zakaźność do pierwszej doby po wprowadzeniu antybiotyku. Po tym czasie, osoba chora przestaje zarażać.
Przebieg szkarlatyny u dzieci i dorosłych
Wysypka, choć należy do jednych z typowych objawów choroby, nie pojawia się zazwyczaj na początku infekcji. Szkarlatyna to choroba zakaźna, która ma nagły i gwałtowny początek. Dziecko jest wyraźnie osłabione i gorączkuje. Temperatura ciała może sięgać 39-40°C. W trzeciej dobie stopniowo spada. Inne objawy szkarlatyny to:
- zaczerwienienie i silny ból gardła,
- ból głowy,
- dreszcze,
- ból brzucha i wymioty,
- powiększenie węzłów chłonnych i migdałków podniebiennych.
Szkarlatyna u dzieci i dorosłych wiąże się też ze zwiększoną wrażliwością języka na różne bodźce, zarówno smakowe, jak i dotykowe. Kaszel i katar nie występują w przebiegu szkarlatyny. Pojawiająca się wysypka może powodować swędzenie, choć u większości pacjentów ono nie występuje.
Objawy szkarlatyny mogą mieć różne nasilenie - od łagodnego po duże. Jest to zależne chociażby od ogólnego stanu zdrowia pacjenta oraz od funkcjonowania jego systemu odpornościowego i ewentualnych zaburzeń immunologicznych. Im łagodniejszy jest przebieg choroby, tym trudniej może być postawić prawidłową diagnozę. U części chorych, do rozpoznania choroby dochodzi dopiero wtedy, gdy objawy ustąpią i pojawi się charakterystyczne złuszczanie naskórka, które może trwać nawet kilka tygodni.
Drugiego dnia choroby na twarzy pojawia się czerwona, drobna wysypka z charakterystycznym bladym trójkątem wokół ust. Typowy jest również biały nalot na języku, który w drugiej dobie znika, a jego miejsce zastępuje tzw. "malinowy język".
Na szkarlatynę nie chorują niemowlęta, a zakażenia u dzieci do trzeciego roku życia zdarzają się sporadycznie. Najczęściej chorują dzieci w wieku 5-15 lat. Infekcja może rozwinąć się też u osób dorosłych, choć jest to rzadkie. Wyjątkowo na szkarlatynę zapadają osoby powyżej 45. roku życia. U osób dorosłych, choroba przebiega podobnie jak u dzieci. Mogą pojawić się jednak większe wypukłe wykwity, które różnią się od drobnej, plamistej wysypki, charakterystycznej dla młodszych pacjentów. Ból brzucha, który powszechnie występuje u dzieci, jest rzadkością u dorosłych.
Jak przebiega leczenie szkarlatyny?
Do leczenia szkarlatyny wykorzystuje się antybiotyki. Ich zastosowanie:
- skraca czas utrzymywania się objawów choroby,
- zmniejsza ryzyko przeniesienia infekcji drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt na kolejne osoby,
- ogranicza ryzyko pojawienia się groźnych powikłań, takich jak np. ostra gorączka reumatyczna.
Leczenie szkarlatyny najczęściej polega na zastosowaniu antybiotyku z grupy penicylin. W przypadku uczulenia na te leki, lekarz może zadecydować o podaniu innego antybiotyku. Dawkę preparatu dostosowuje się do wagi pacjenta. W przypadku penicylin ważne jest ścisłe stosowanie się do zaleceń lekarza i regularne przyjmowanie zaleconego środka. Pozwala to uzyskać stałe stężenie leku w organizmie, które jest potrzebne dla jego aktywności przeciwbakteryjnej. Długość terapii ustalana jest przez lekarza. Nie należy przedwcześnie przerywać leczenia, nawet jeśli ustąpią objawy szkarlatyny.
Dodatkowo, można zastosować leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe, które poprawią komfort chorego. Zaleca się przyjmowanie ibuprofenu lub paracetamolu w dawce wyliczonej na podstawie masy ciała. Środki te można stosować jednocześnie z antybiotykoterapią, jeśli zachodzi taka potrzeba. Złagodzą one bóle głowy, ból gardła, brzucha i zmniejszą podwyższona temperaturę ciała. Aby złagodzić dokuczliwe objawy szkarlatyny w obrębie gardła: ból, obrzęk i trudności z przełykaniem, można sięgnąć po leki miejscowe z substancjami znieczulającymi, przeciwbólowymi i odkażającymi. Pastylki do ssania lub aerozol na ból gardła przyniosą szybką ulgę. Więcej informacji na temat preparatów zmniejszających ból gardła można znaleźć w artykule: Zapalenie gardła: zioła, tabletki czy spray?
Nie istnieje skuteczna szczepionka przeciwko szkarlatynie. Przebycie płonicy uodparnia tylko na konkretny typ egzotoksyny, która spowodowała pojawienie się objawów szkarlatyny. Jedynym sposobem zapobiegania infekcji paciorkowcowej jest częste mycie rąk i przestrzeganie podstawowych zasad higieny. Dzieci, u których rozpoznano szkarlatynę, nie powinny uczęszczać do przedszkola lub szkoły do momentu upływu pierwszej doby od wprowadzenia antybiotyku. Po 24 godzinach antybiotykoterapii, dziecko przestaje zarażać inne osoby.
Szkarlatyna – powikłania
Powikłania szkarlatyny nie zdarzają się często, o ile w porę rozpoczyna się antybiotykoterapię. Rokowania w takim przypadku są dobre, a pacjent po kilku dniach zaczyna czuć się coraz lepiej. Nieleczona szkarlatyna ma wyższe ryzyko powikłań i obarczona jest dość wysoką śmiertelnością (15-20%). Powikłania szkarlatyny, które mogą wystąpić to:
- zapalenie ucha środkowego, ropne zapalenie węzłów chłonnych szyjnych, zatok przynosowych, ropowica dna jamy ustnej (angina Ludwiga) i inne powikłania ropne,
- zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych - są to groźne powikłania, które zdarzają się sporadycznie,
- zapalenie stawów, żółtaczka, zapalenie mięśni,
- ostre kłębuszkowe zapalenie nerek,
- ostra gorączka reumatyczna - jej objawem może być zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie stawów i zmiany skórne.
Poważnym powikłaniem, które na szczęście zdarza się bardzo rzadko jest zespół wstrząsu toksycznego. Jest to stan zagrożenia życia, który wymaga pilnej hospitalizacji. Pojawia się wówczas przyspieszony oddech, spadek ciśnienia tętniczego i silne osłabienie. W krótkim czasie dochodzi do niewydolności narządów.
Jeśli stan dziecka mimo początkowej poprawy, pogarsza się, pojawia się nawrót gorączki lub inne, dodatkowe objawy, konieczna jest pilna wizyta u lekarza.
Zaburzenia pracy układu krążenia, szmery skurczowe, zapalenie węzłów chłonnych i zapalenie tkanek dna jamy ustnej to tylko niektóre z możliwych powikłań szkarlatyny. Częściej pojawiają się one u pacjentów, którzy nie są odpowiednio leczeni.
Inne choroby z którymi można pomylić szkarlatynę
Jest wiele chorób, które mogą w pewnych aspektach przypominać szkarlatynę. Jedną z nich jest choroba Kawasakiego. Atakuje ona naczynia krwionośne, a związane z tym objawy mogą dotyczyć różnych tkanek i narządów. Obserwuje się powiększone węzły chłonne, wysypkę przypominającą szkarlatynę wraz z późniejszym złuszczaniem się skóry, gorączkę i malinowy język. Początkowym objawem jest zazwyczaj zapalenie spojówek, które nie występuje przy szkarlatynie. Innym symptomem, który pomaga rozróżnić te dwa schorzenia jest mocne zaczerwienienie skóry wokół ust i zapalenie czerwieni wargowej.
Szkarlatyna u dzieci powinna być też różnicowana z trzydniówką, różyczką i mononukleozą. Ta ostatnia również przebiega z wysoką gorączką, utrzymującą się znacznie dłużej niż przy płonicy, a także stanem zapalnym gardła i powiększeniem węzłów chłonnych. Rzadszym objawem mononukleozy jest wysypka, która jest typowa dla szkarlatyny.
Choroby zakaźne wieku dziecięcego, takie jak trzydniówka, różyczka i mononukleoza mogą mieć podobny przebieg do szkarlatyny. Szczegółowy wywiad lekarski, a także badanie pozwalające wykryć paciorkowce, umożliwiają postawienie prawidłowej diagnozy.
Szkarlatyna w ciąży – czy jest niebezpieczna?
Nie ma obecnie dowodów na to, że szkarlatyna może być niebezpieczna dla kobiet w ciąży i powodować uszkodzenia płodu. Szkarlatyna rzadko występuje u osób dorosłych. Kobiety w ciąży najczęściej zarażają się paciorkowcami od swoich dzieci, które uczęszczają do szkoły lub przedszkola. W środowisku domowym istnieje ok. 25% szans przeniesienia infekcji na kolejnego członka rodziny. W przypadku wykrycia szkarlatyny u któregoś z domowników, jeśli jest taka możliwość warto opiekę nad chorym powierzyć innej osobie, tak aby zmniejszyć ryzyko zarażenia kobiety ciężarnej. Konieczne jest też częste mycie rąk.
Pojawienie się objawów choroby u kobiety w ciąży wymaga wizyty u lekarza. Stosuje się wówczas antybiotyki, które uważane są za bezpieczne dla rozwijającego się dziecka i nie zagrażają ciąży.
Szkarlatyna jest chorobą zakaźną, która może minąć samoistnie, bez wprowadzania jakiegokolwiek leczenia. Mimo tego, zaleca się stosowanie antybiotyku, ponieważ skraca on czas utrzymywania się objawów, zmniejsza ryzyko zapalenia mięśnia sercowego i wielu innych powikłań nieleczonej szkarlatyny. Istotne znaczenie ma też spadek zakaźności już dobę od wprowadzenia leku.
Piśmiennictwo:
- Basetti S., Hodgson J., Rawson T.M., Majeed A., Scarlet fever: a guide for general practitioners, London J Prim Care (Abingdon), 2017, 9 (5), 77-79, doi: 10.1080/17571472.2017.1365677.
- Pardo S., Perera T.B., Scarlet fever, 2022, in: StatPearls, Treasure Island, available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK507889/
- InformedHealth.org, Institute for Quality anaf Efficiency in Health Care (IQWiG), Scarlet fever: Ovierview, 2020, available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279620/
- Aniszewska M., Choroby wywoływane przez paciorkowce beta-hemolizujące grupy A, w: Pediatria II, PZWL, 2019, s. 1145-1147.
- Eckard S., Płonica (szkarlatyna), w: Infekcje bakteryjne, MedPharm Polska, 2012, s.29-30.
- Szenborn L., Płonica, Pediatria po Dyplomie, 2012, 06.
