Suplementy ze spiruliną stają się coraz bardziej popularne. Trudno się temu dziwić. Spirulina zawiera wiele witamin, minerałów, aminokwasów, nienasyconych kwasów tłuszczowych i innych cennych związków. Jakie właściwości lecznicze spiruliny zostały potwierdzone w badaniach klinicznych? Kiedy warto stosować spirulinę i u których pacjentów jest ona przeciwwskazana?
Spis treści:
- Czym jest spirulina?
- Składniki zawarte w spirulinie
- Jak spirulina działa na organizm?
- Algi – źródło spiruliny
- Spirulina – właściwości zdrowotne
- Jak dawkować spirulinę?
- Przeciwwskazania do stosowania spiruliny
- Jakie są wady spiruliny? Kto nie może przyjmować spiruliny?
Czym jest spirulina?
Spirulina jest jednym z najbardziej wartościowych produktów żywnościowych. Choć początki jej stosowania sięgają czasów starożytnych, w Polsce zainteresowanie tym glonem (algą) rośnie dopiero od kilku lat. Jest on bardziej rozpowszechniony w krajach azjatyckich. W krajach europejskich jego popularność dopiero rozkwita. Spirulina (Spirulina platensis) należy do sinic, które zaliczane są do królestwa bakterii. Swoją nazwę zawdzięczają specyficznej budowie, odróżniającej ją od pozostałych sinic. Komórki tworzą spiralne kształty w wodnym środowisku. Pozbawione wody spirale, stają się płaskie. Spirulina wyróżnia się wyjątkową zdolnością dostosowywania się do różnych warunków środowiskowych. Z tego powodu, znaleźć ją można w wodach słodkich, morskich, bagnach, a także w wodach na obszarach tropikalnych.
Spirulina jest zielono-niebieską algą, której przypisuje się wiele właściwości prozdrowotnych i leczniczych. Jest ona wykorzystywana nie tylko przez ludzi, ale korzysta się z niej także w żywieniu zwierząt. Jest bogatym źródłem białka, a także witamin. Jednocześnie, liczne badania potwierdziły wysokie bezpieczeństwo jej stosowania. Obecnie, w Polsce najczęściej można spotkać spirulinę w postaci suplementów diety. Wraz ze wzrostem popularności tej algi, rosła i ciągle rośnie ilość suplementów ze spiruliną. Wybierając konkretny preparat, należy zwrócić uwagę na wiele czynników. Pochodzenie użytej do ich produkcji spiruliny ma kluczowe znaczenie. W dobrej jakości produktach spirulina jest sprawdzana pod kątem obecności metali ciężkich i innych zanieczyszczeń. Skład spiruliny, zawarte w niej witaminy, składniki mineralne, białka i inne substancje, również będą się różnić w zależności od źródła tych alg i warunków środowiskowych, w których przebywały.
Składniki zawarte w spirulinie
Spirulina nie bez powodu należy do tzw. superfoods. Jest to superżywność, która wyróżnia się spośród innych produktów żywnościowych zawartym w nich bogactwem składników odżywczych. Więcej informacji o superfoods można znaleźć w artykule: Dieta: sięgnij po superfoods. O wysokiej wartości odżywczej spiruliny świadczy również stosowanie jej przez Narodową Agencję Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA). Astronautom, biorącym udział w misji kosmicznej, zalecana jest suplementacja spiruliną.
Wyjątkowe właściwości spiruliny związane są m.in. z wysoką zawartością białka. Stanowią one ok. 60% masy algi. Warto zwrócić uwagę na korzystny rozkład budujących białka aminokwasów. Choć nie jest on tak dobry, jak w przypadku produktów pochodzenia zwierzęcego, stanowi lepsze źródło białka w porównaniu do produktów roślinnych. Dzięki temu, spirulina może być cennym suplementem dla osób, które eliminują lub ograniczają spożycie mięsa. W spirulinie można znaleźć takie aminokwasy jak metionina, fenyloalanina, tryptofan, leucyna i izoleucyna.
Kolejnym cennym składnikiem są nienasycone kwasy tłuszczowej. W największej ilości występuje kwas gamma-linolenowy (GLA). Przypisuje się mu działanie przeciwzapalne, a także korzystny wpływ na poziom cholesterolu całkowitego i lipoprotein. Uważa się również, że kwas GLA poprawia działanie układu odpornościowego. Spirulina stanowi źródło dobrze przyswajalnego żelaza. Jest to ważna informacja dla osób, którym zaleca się przyjmowanie tego związku. Żelazo zawarte w spirulinie przyswaja się w wyższym stopniu niż żelazo z produktów pochodzenia zwierzęcego i jednocześnie nieporównywalnie lepiej w stosunku do produktów roślinnych. Dobroczynne właściwości spiruliny wynikają także z obecności licznych witamin i składników mineralnych. Są to witaminy z grupy B (np. kwas foliowy, tiamina, niacyna i biotyna), witamina A, K i C, a także: potas, fosfor, sód, wapń, cynk, jod, magnez, mangan i miedź.
Przyjmowanie spiruliny dostarcza również takie związki jak beta-karoten, który posiada silne właściwości antyoksydacyjne i chroni skórę przed szkodliwym wpływem promieniowania słonecznego. Jest to substancja, która może spowalniać rozwój choroby zwyrodnieniowej plamki żółtej związanej z wiekiem. Za niebieskawe zabarwienie spiruliny odpowiada fikocyjanina, która również potrafi neutralizować wolne rodniki (działa antyoksydacyjnie, przeciwutleniająco). W spirulinie znajdują się też spore ilości błonnika.
Spirulina, z uwagi na zawartość błonnika, ogranicza wchłanianie tłuszczów i nadmiaru cukrów z pożywienia. Uważa się również, że związki zawarte w spirulinie stymulują produkcję białek zwalczających infekcje, oczyszczają organizm, a nawet mogą być wartościowym elementem diet odchudzających.
Jak spirulina działa na organizm?
Spirulina, jako bogate źródło witamin, składników mineralnych, białka, nienasyconych kwasów tłuszczowych i antyoksydantów, może stanowić wartościowe uzupełnienie diety. Organizm człowieka potrzebuje stałego dostarczania substancji odżywczych, aby mógł prawidłowo funkcjonować. Utrzymanie wydolności fizycznej i umysłowej wymaga spożywania tych związków w odpowiednich ilościach. Oczywiście, najlepszym ich źródłem jest dieta i warto tak ją bilansować, aby zaspokajać zapotrzebowania na wszystkie potrzebne substancje. Czasem, może być to jednak trudne. Niektórzy świadomie wykluczają określone produkty spożywcze z diety, inni zmagają się ze spadkiem apetytu i zaburzeniami wchłaniania. W takich sytuacjach warto rozważyć spożywanie spiruliny, aby dostarczać organizmowi wszelkie niezbędne witaminy i składniki mineralne.
Silne przeciwutleniacze, zawarte w spirulinie, przekształcają reaktywne związki tlenowe (wolne rodniki) w cząsteczki nieaktywne. Wolne rodniki, same w sobie nie są szkodliwe, o ile nie są produkowane w nadmiarze. Dodatkowo, zdrowy organizm będący w stanie równowagi, posiada wiele mechanizmów obronnych, które zapobiegają ewentualnym uszkodzeniom powodowanym przez reaktywne formy tlenu. Problem pojawia się, gdy wolne rodniki wytwarzane są w nadmiarze. Zbyt duża ilość wolnych rodników może powstawać u osób palących papierosy, narażonych na zanieczyszczenia środowiskowe, a także odżywiających się niezdrowym, przetworzonym lub niskiej jakości pożywieniem.
Przy zbyt intensywnym wytwarzaniu wolnych rodników pojawia się tzw. stres oksydacyjny. Niesie on ze sobą wiele niekorzystnych konsekwencji: zwiększona zostaje skłonność do uszkodzeń DNA i pojawiania się mutacji, które mogą prowadzić do choroby nowotworowej. Stres oksydacyjny przyczynia się też do rozwoju wielu poważnych chorób układu krążenia, układu nerwowego, przewodu pokarmowego i narządu wzroku. Przeciwutleniacze, które posiada spirulina potrafią neutralizować wolne rodniki i chronić przed powodowanymi przez te związki uszkodzeniami.
Uważa się, że spirulina zwiększa produkcję przeciwciał, a preparaty ją zawierające pomagają zapobiec infekcjom. Wykazuje właściwości przeciwmiażdżycowe, przyspiesza utratę tkanki tłuszczowej, dodaje energii, usuwa metale ciężkie, pomaga regulować ciśnienie krwi, utrzymać odpowiedni poziom glukozy we krwi, a także zapobiega powstawaniu raka. Badania kliniczne potwierdzają tylko część z tych właściwości spiruliny.
Algi – źródło spiruliny
Algi, inaczej glony, są rozpowszechnione na całym świecie. Choć uważa się, że mogły być one jednymi z pierwszych form życia, badania z ich udziałem zaczęto prowadzić dopiero pod koniec XIX wieku. Algi bogate w aminokwasy, nienasycone kwasy tłuszczowe, lipidy, karotenoidy, witaminy, a także mikro- i makroelementy są coraz częściej wykorzystywane w medycynie, a także kosmetologii. Wyodrębniono wiele tysięcy gatunków alg, które różnią się miedzy sobą składem i właściwościami. W spirulinie zawarta jest m.in. fikocyjanobilina, która zmniejsza ryzyko wystąpienia raka trzustki. Feofityna, znajdująca się w glonach nori, rozpowszechnionych głównie w Japonii jest natomiast stosowana przez osoby cierpiące na choroby autoimmunologiczne, takie jak toczeń czy reumatoidalne zapalenie stawów.
Właściwości przeciwzapalne posiada wiele gatunków glonów. Związki zawarte w algach stymulują również procesy naprawcze, zachodzące w skórze. Fitosterole wzmacniają barierę hydrolipidową skóry, dzięki czemu chronią przed utratą zbyt dużej ilości wody. Dodatkowo, stymulują wytwarzanie elastyny i kolagenu. O tym jak ważny jest kolagen dla zachowania elastycznej i jędrnej skóry pisaliśmy w artykule: Kolagen: jakie ma właściwości i zastosowania?
Algi można znaleźć w kosmetykach na trądzik. Substancje te działają łagodząco, przeciwbakteryjnie, wyciszają stany zapalne i regenerują skórę. Można znaleźć je również w produktach do cery suchej i bardzo suchej. Wynika to głównie ze zdolności alg do wzmacniania bariery naskórkowej i zatrzymywania wody w skórze. Glony, ze względu na zawarte w nich substancje chroniące przed negatywnym wpływem promieniowanie słonecznego, są również składnikiem wybranych kosmetyków ochronnych z filtrami przeciwsłonecznymi. Algi wykorzystuje się także do walki z cellulitem. Można znaleźć je też w kosmetykach do włosów.
Do alg należy nie tylko coraz bardziej popularna spirulina, ale również chlorella. Glon ten był wykorzystywany po I wojnie światowej w Niemczech, w celu ratowania ludzi przed głodem. Nazwa pochodzi od zawartego w nim zielonego barwnika - chlorofilu. Algi, poza tym że posiadają wysokie wartości odżywcze, są też bezpieczne w stosowaniu. Można znaleźć je w aptekach, supermarketach, a także sklepach ze zdrową żywnością.
Spirulina – właściwości zdrowotne
Spirulina obniża poziom cholesterolu. Jej korzystny wpływ na stężenie lipidów we krwi został potwierdzony w licznych badaniach. Spirulina powoduje obniżenie stężenia trójglicerydów, cholesterolu całkowitego, a także "złego cholesterolu" LDL. Przyczynia się także do zwiększenia poziomu "dobrego cholesterolu" HDL. Uważa się, że może to wynikać m.in. z obecności w spirulinie znaczących ilości nienasyconych kwasów tłuszczowych. Dodatkowo, regularne spożywanie preparatu ze spiruliną przyczynia się do wzrostu stężenia enzymu - lipazy lipoproteinowej, która ma istotne znaczenie w procesie rozkładu tłuszczów. Spirulina może stanowić więc cenny element profilaktyki chorób układu krążenia, które wynikają ze zbyt wysokiego stężenia cholesterolu i trójglicerydów w organizmie. Suplementację spiruliny można rozważyć również u pacjentów z podwyższonym cholesterolem, jako wspomaganie leczenia podstawowego.
Korzystny wpływ suplementacji spiruliny na spadek masy ciała nie został jednoznacznie potwierdzony. Choć w Internecie dość często można spotkać się ze stwierdzeniem, że spirulina redukuje tkankę tłuszczową i pomaga pozbyć się nadmiarowych kilogramów, nie ma to odzwierciedlenia w badaniach naukowych. Spirulina, ani żaden inny suplement diety nie zastąpi zdrowej, zróżnicowanej diety, ani aktywności fizycznej, które są kluczowe dla uzyskania prawidłowej masy ciała. Ze względu jednak na bogaty skład spiruliny i jej właściwości, może ona stanowić cenne uzupełnienie diety u osób odchudzających się lub wykluczających z posiłków określone grupy produktów spożywczych. Preparaty zawierające spirulinę są źródłem wielu składników mineralnych, witamin i innych wartościowych substancji. Mogą więc poprawić stan odżywienia organizmu i wpłynąć korzystnie na jego funkcjonowanie.
Udowodniono także korzystny wpływ spiruliny na ciśnienie krwi. Suplementacja spiruliny obniża ciśnienie skurczowe i rozkurczowe. Efekt ten obserwowano zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Prawdopodobnie jest to wynikiem działania potasu zawartego w spirulinie, a także substancji zwiększających elastyczność naczyń krwionośnych. Nadciśnienie tętnicze w znaczący sposób przyczynia się do rozwoju chorób sercowo-naczyniowych. Stanowią one najczęstszą przyczynę zgonu na świecie. Co roku, z ich powodu umiera kilkanaście milionów osób. Być może, za kilka lat spirulina będzie zalecana w ramach profilaktyki chorób układu krążenia.
Spirulina - właściwości lecznicze, które zostały udokumentowane to m.in. korzystny wpływ na poziom lipidów i ciśnienie krwi. Spirulina może również poprawić stan odżywienia organizmu i zapobiegać niedoborom żywieniowym.
Spirulina może okazać się pomocna również dla diabetyków. Okazało się, że obniża ona poziom glukozy we krwi. Wpływa też korzystnie na stężenie insuliny. W jednym z badań na szczurach, obserwowano zależność między suplementacją spiruliny a insulinowrażliwości. U zwierząt, którym podawano spirulinę, zauważalny był wzrost insulinowrażliwości. Spirulina może być skuteczna również przy zatruciach metalami ciężkimi. Przeprowadzono badanie, w którym osobom, cierpiącym na przewlekłe zatrucie arsenem podano 250 mg ekstraktu ze spiruliny i 2 mg cynku. Trwało ono 16 tygodni. U osób biorących udział w badaniu obserwowano stopniowe ustępowanie objawów zatrucia.
Spirulina, podawana w dawce 2 g na dobę może łagodzić objawy alergicznego nieżytu nosa: katar, swędzenie, kichanie i uczucie zatkanego nosa. Wynika to prawdopodobnie ze zmniejszania przez spirulinę stężenia histaminy oraz przeciwciał IgE, których wysoki poziom jest związany z rozwojem chorób alergicznych.
Podsumowując, regularne spożywanie spiruliny może:
- poprawić stan odżywienia organizmu,
- zmniejszyć ciśnienie tętnicze krwi,
- pomóc w utrzymaniu odpowiedniego poziomu glukozy we krwi,
- obniżać poziom cholesterolu LDL, całkowitego cholesterolu i trójglicerydów we krwi, a także zwiększać poziom cholesterolu HDL,
- łagodzić objawy alergicznego nieżytu nosa,
- stymulować układ odpornościowy do aktywności.
Jak dawkować spirulinę?
Dawkowanie spiruliny może być różne w zależności od tego, jaki preparat wybierzemy. Nie ma określonych konkretnych zaleceń, jaka dawka tych alg powinna być stosowana. W przeprowadzanych badaniach, najczęściej pacjentom podawano kilka gramów alg na dobę. Spirulinę można znaleźć w tabletkach, kapsułkach, a także w proszku. Mają one status suplementu diety. Włączając spirulinę do codziennej diety, należy kierować się zaleceniami producenta co do rekomendowanej ilości spiruliny, którą należy spożywać w ciągu dnia. Preparaty te mają różną zawartość alg. W większości z nich, waha się ona od 1 g do 10 g (w zalecanej ilości na dobę). Należy przy tym pamiętać, aby preparatów ze spiruliną nie stosować w ilościach większych niż rekomenduje producent. Proszek ze spiruliną słynie z nieco intensywnego smaku. Po dodaniu do żywności, staje się on łagodniejszy.
Przykładowo, zaleca się przyjmować 6 kapsułek na dobę preparatu Spirulina Hawajska. W tej porcji znajdują się 3 g spiruliny. Nieco mniejsza ilość tej algi (2,8 g) zawarta jest w 4 kapsułkach suplementu Spirulina Superior Singularis. Bio Spirulina w proszku MedFuture zawiera sproszkowane algi, które można przyjmować po rozpuszczeniu 5 g (ok. 1 łyżeczki) w 100 ml wody. Dostępne są też preparaty, w których możemy znaleźć połączenie spiruliny z innymi algami. Jest to m.in. suplement diety Duo Spirulin Noble Health, w którym zawarta jest spirulina i chlorella. Decydując się na konkretny produkt ze spiruliną, warto zwracać uwagę również na obecność substancji dodatkowych. Im mniej jest zawartych w nich wypełniaczy i innych dodatków, tym lepiej. Jednocześnie miejmy na uwadze fakt, że suplementy diety nie muszą być badane pod kątem ilościowym i jakościowym, tak jak leki. Korzystajmy wiec jedynie z produktów, pochodzących od wiarygodnych i sprawdzonych producentów. Kupowanie preparatów niewiadomego pochodzenia, od przypadkowych sprzedawców reklamujących się w Internecie, nie jest bezpieczne.
Przeciwwskazania do stosowania spiruliny
Spirulina jest przeciwwskazana u osób, które zmagają się z chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak stwardnienie rozsiane, toczeń czy reumatoidalne zapalenie stawów. W przebiegu tych schorzeń, układ immunologiczny nieprawidłowo klasyfikuje komórki organizmu jako obce i próbuje je zwalczać. Z uwagi na fakt, że substancje czynne zawarte w spirulinie mogą dodatkowo stymulować aktywność układu odpornościowego, spirulina nie powinna być przyjmowana przez tą grupę pacjentów. Z tego samego powodu, spirulina nie jest zalecana chorym, którzy przyjmują leki immunosupresyjne, mające wyciszać pracę układu immunologicznego.
Kolejnym przeciwwskazaniem jest fenyloketonuria. Jest to dość rzadka choroba metaboliczna, której przyczyną jest niedobór określonego enzymu. Następstwem jest zbyt wysoki poziom fenyloalaniny, który objawia się m.in. zaburzeniem rozwoju psychoruchowego, opóźnieniem umysłowym, zaburzeniami zachowania i obniżonym napięciem mięśniowym. Spirulina, ze względu na zawartą w niej fenyloalaninę, jest więc przeciwwskazana przy fenyloketonurii.
Kolejną grupą pacjentów, którzy nie powinni zażywać preparatów ze spiruliną są osoby, cierpiące na zaburzenia krzepnięcia. Spirulina i zawarte w niej związki aktywne mogą zmniejszać krzepliwość krwi. Pojawia się wówczas zwiększone ryzyko krwawień.
Spirulina nie jest zalecana również kobietom w ciąży i karmiącym piersią. Wynika to z braku danych, które dotyczą bezpieczeństwa jej suplementowania w okresie ciąży i laktacji. Dodatkowo, możliwość zanieczyszczenia spiruliny metalami ciężkimi i bakteriami może stwarzać zagrożenie dla zdrowia dziecka. Zapobiegawczo, nie zaleca się więc przyjmowania preparatów ze spiruliną przez kobiety ciężarne i karmiące piersią. Spirulina u dzieci powinna być stosowana po konsultacji z pediatrą.
Preparaty ze spiruliną, pochodzącą z pewnych źródeł, badaną pod kątem obecności zanieczyszczeń, uważane są za bezpieczne i obarczone niskim ryzykiem działań niepożądanych. Niewiele jest przeciwwskazań do jej przyjmowania.
Jakie są wady spiruliny? Kto nie może przyjmować spiruliny?
Spirulina, pochodząca z niepewnych źródeł, może być zanieczyszczona nie tylko metalami ciężkimi, ale również bakteriami i cyjanotoksynami. Stwarza to zagrożenie dla zdrowia. Z tego powodu zalecana jest ostrożność podczas wyboru preparatu ze spiruliną. Tak jak zostało wcześniej wspomniane, kupujmy suplementy od wiarygodnych sprzedawców. Dobrej jakości preparaty są badane pod kątem ewentualnych zanieczyszczeń.
Produkty ze spiruliną są suplementami diety. Wiąże się to z brakiem konieczności monitorowania działań niepożądanych, które mogą pojawić się po zażyciu takiego preparatu. Nie ma więc niestety danych dotyczących niekorzystnych skutków ubocznych, będących wynikiem stosowania produktu ze spiruliną. Nie jest też znana ich częstotliwość występowania. Uważa się, że skutki uboczne, które mogą pojawić się u osób suplementujących spirulinę to głównie łagodne zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz reakcje alergiczne, takie jak wysypka i obrzęk.
Jest jeszcze jednak istotna kwestia, o której warto pamiętać. Spirulina, jako alga bogata w wiele składników odżywczych, stanowi źródło znacznych ilości witamin i składników mineralnych. Zwracajmy uwagę na zawartość poszczególnych z nich, aby nie przekraczać zalecanych dawek dobowych. Nadmiar witamin i minerałów w codziennej diecie również jest szkodliwy dla organizmu. Warto więc mieć na uwadze, aby nie stosować większych niż zalecane ilości preparatów ze spiruliną, a także nie suplementować dodatkowo witamin, jeśli te zawarte w spirulinie pokrywają dzienne zapotrzebowanie organizmu.
Spirulina nie powinna zastępować zdrowej i zróżnicowanej diety. Jako superfood, może jednak być jej bardzo wartościowym uzupełnieniem. W dalszym ciągu jednak, należy ją stosować nie zamiast, ale w parze z odpowiednio zbilansowaną dietą.
Spirulina to niebiesko-zielona alga o wszechstronnych właściwościach. Może być cenna dla osób znajdujących się w grupie ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, diabetyków, osób niedożywionych i zmagających się z alergicznym nieżytem nosa. Potrzeba jednak dalszych badań, aby precyzyjnie określić, którzy pacjenci mogą odnieść korzyści ze stosowania preparatów ze spiruliną i w jakiej dawce należy je przyjmować. Przy wielu innych wskazaniach, wyniki dotyczące skuteczności suplementacji nie są póki co jednoznaczne. Pozostaje więc śledzić aktualne doniesienia dotyczące spiruliny i jej kolejnych, cennych właściwości.
Piśmiennictwo:
- Karkos P.D., Leong S.C., Karkos C.D., Sivanji N., Assimakopoulos D.A., Spirulina in Clinical Practice: Evidence-Based Human Applications, Evid Based Complement Alternat Med., 2011, 531053, doi: 10.1093/ecam/nen058
- Klasik S., Burczyk J., Zych M., Spirulina platensis mikroskopijny organizm - możliwości praktycznego zastosowania, Farm Przegl Nauk, 2009, 7, 12-15.
- Gumiela E., Szulińska M., Bogdański P., Wpływ suplementacji spiruliny na wybrane parametry antropometryczne i biochemiczne, Forum Zaburzeń Metabolicznych, 2013, tom 4, nr 4, 199-209.
- Serban, M. C. and Sahebkar, A. and Dragan, S. and Stoichescu-Hogea, G. and Ursoniu, S. and Andrica, F. and Banach, M., A systematic review and meta-analysis of the impact of Spirulina supplementation on plasma lipid concentrations, Clinical Nutrition, 2016, 35 (4). pp. 842-851, doi: https://doi.org/10.1016/j.clnu.2015.09.007
- Czajka A., Wolne rodniki tlenowe a mechanizmy obronne organizmu, Nowinki Lekarskie 2006, 75, 6, 582-586.
- Koszowska A., Dittfeld A., Puzoń-Brończyk A., Nowak J., Zubelewicz-Szkodzińska B., Polifenole w profilaktyce chorób cywilizacyjnych, Postępy Fitoterapii, 2013, 4, s. 263-266.
- Czerpak R., Jabłońska-Trypuć A., Pietryczuk A., Znaczenie terapeutyczne, kosmetyczne i dietetyczne niektórych glonów, Postępy Fitoterapii 2009, 3, s. 168-174.
- Zdrojewicz Z., Bieżyński B., Krajewski P., Czy warto jeść algi? Medycyna Rodzinna, 1a/2018, s. 72-79.
