Pacjenci z klasyczną fenyloketonurią są narażeni na niepełnosprawność umysłową i fizyczną. Stan zdrowia chorych zależy głównie od szybkości wykrycia PKU i wprowadzenia odpowiedniego leczenia. Na czym polega dziedziczenie fenyloketonurii? Jak często występuje ta choroba i czym grozi brak jej leczenia?
Spis treści:
- Co to jest fenyloketonuria?
- Fenyloketonuria - przyczyny
- Jakie są objawy fenyloketonurii?
- Fenyloketonuria - diagnostyka
- Fenyloketonuria - leczenie
- Dieta przy fenyloketonurii
Co to jest fenyloketonuria?
Fenyloketonuria (z ang. phenylketonuria, PKU) to wrodzona choroba metaboliczna, związana z niedoborem określonego enzymu - hydroksylazy fenyloalaniny. Jest on potrzebny w procesie metabolizmu aminokwasu - fenyloalaniny. W przypadku deficytu tego enzymu, fenyloalanina nie zostaje prawidłowo przekształcana w tyrozynę. Skutkuje to wzrostem jej stężenia we krwi. Jednocześnie, u pacjentów z fenyloketonurią obserwuje się obniżony poziom tyrozyny. Tyrozyna również należy do aminokwasów i pełni w organizmie wiele funkcji, m.in. bierze udział w produkcji hormonów tarczycy, adrenaliny i melaniny.
Częstotliwość występowania fenyloketonurii
Fenyloketonurią diagnozuje się stosunkowo rzadko. W Polsce dotyczy ona 1:8 000 narodzonych dzieci. Częstość występowania te choroby różni się znacząco w zależności od położenia geograficznego oraz przynależności do grup etnicznych. W Stanach Zjednoczonych PKU dotyczy ok. 1 na 15 000 narodzonych dzieci. Natomiast w Turcji, wskaźnik ten jest znacząco wyższy - 1:4 000. U osób typu kaukaskiego, PKU wykrywana jest częściej niż u osób z ciemną karnacją lub Azjatów.
Fenyloketonuria - podział
Chorobę tę można podzielić ze względu na stężenie fenyloalaniny we krwi na:
- klasyczną fenyloketonurię - poziom fenyloalaniny we krwi wynosi > 1200 µmol/l,
- łagodną fenyloketonurię - wówczas poziom fenyloalaniny mieści się w zakresie 600-1200 µmol/l,
- łagodną hiperfenyloalaninemię - przy tej postaci fenyloketonurii, poziom fenyloalaniny jest jedynie nieznacznie podwyższony i wynosi 400-600 µmol/l.
Wyróżnić można też fenyloketonurię matczyną. Dotyczy ona kobiet w ciąży z fenyloketonurią, niezależnie od stopnia jej ciężkości. Podwyższony poziom fenyloalaniny we krwi u przyszłej mamy może prowadzić do licznych powikłań okołociążowych. Jeśli choroba ta nie będzie leczona i stężenie fenyloalaniny pozostanie na wysokim poziomie, zachodzi wysokie ryzyko poronienia samoistnego, wewnątrzmacicznego opóźnienia wzrastania, a także wystąpienia wad wrodzonych oraz znaczącego opóźnienia rozwoju dziecka.
Fenyloketonuria - przyczyny
Przyczyną fenyloketonurii jest mutacja w obrębie genu hydroksylazy fenyloalaniny. Dotychczas opisanych zostało ponad 600 rodzajów mutacji. Część z nich prowadzi do całkowitego niedoboru tego enzymu, a inne jedynie do częściowego niedoboru, co związane jest z wymienionymi wyżej rodzajami PKU. Znacznie rzadziej, mutacja dotyczy genów innych związków, które również biorą udział w przemianach fenyloalaniny.
Fenyloketonuria - dziedziczenie
Chorobę tę dziedziczy się w sposób autosomalny recesywny. Dziecko dziedziczy fenyloketonurię od obojga rodziców, którzy są nosicielami wadliwego genu. U rodziców nie występują więc objawy choroby, ale posiadają oni nieprawidłowy gen, który przekazują swojemu potomstwu. Wśród dzieci, 1/4 z nich może być zdrowa, 1/2 może być nosicielem PKU (są zdrowi, ale posiadają wadliwy gen, który mogą przekazać kolejnym pokoleniom), a pozostała 1/4 może chorować na omawianą chorobę. Jest to jednak tylko statystyka. W praktyce, urodzenie dziecka z fenyloketonurią nie oznacza, że kolejne dzieci urodzą się zdrowe (i odwrotnie).
Jeśli oboje rodziców cierpi na PKU można mieć 100% pewność, że dziecko również zachoruje. Jeśli natomiast 1 z rodziców choruje, ale u 2. rodzica gen hydroksylazy fenyloalaniny jest prawidłowy, nie zachodzi ryzyko wystąpienia PKU u dziecka. Warunkiem koniecznym do rozwoju choroby jest przyjęcie wadliwego genu od każdego rodzica.
Jakie są objawy fenyloketonurii?
Osoby cierpiące na PKU mogą zmagać się z różnymi objawami, w zależności od poziomu fenyloalaniny we krwi. Nadmierna ilość tego aminokwasu gromadzi się w płynach ustrojowych oraz w ośrodkowym układzie nerwowym. W klasycznej postaci PKU występują zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego. U chorych zauważyć można zaburzenia zachowania (np. nadpobudliwość), niepełnosprawność intelektualną, drgawki i inne zaburzenia neurologiczne. Niepełnosprawności intelektualnej towarzyszy niepełnosprawność fizyczna. Dość charakterystycznym objawem jest tzw. "mysi" zapach moczu oraz skóry. Wystąpić mogą też wysypki skórne i inne zmiany, np. hipopigmentacja.
Pierwsze objawy choroby pojawiają się zazwyczaj kilka miesięcy po porodzie. W momencie urodzenia dziecka i w krótkim okresie po porodzie maluch może wydawać się zupełnie zdrowy. W zależności od rodzaju mutacji i stężenia fenyloalaniny we krwi dziecka, objawy choroby mogą rozwijać się szybciej i bardziej dynamicznie lub wolniej i stopniowo.
Fenyloketonuria - objawy związane są głównie z nieodwracalnym uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego. Osoby z klasyczną postacią PKU narażone są na niepełnosprawność psychoruchową, zaburzenia zachowania, trudności emocjonalne oraz społeczne. Charakterystycznym objawem jest też "mysi" zapach skóry i moczu.
Fenyloketonuria - diagnostyka
Choroba ta, o ile jest wcześnie wykryta i prawidłowo leczona, nie musi wiązać się z niepełnosprawnością. Jeśli jednak nie zostanie ona odpowiednio wcześnie zdiagnozowana, wysokie stężenie fenyloalaniny prowadzi do nieodwracalnych uszkodzeń w obrębie ośrodkowego układu nerwowego i skutkuje niepełnosprawnością chorego już do końca życia.
Fenyloketonuria - badania przesiewowe
Wczesne wykrycie nieprawidłowego stężenia fenyloalaniny we krwi jest możliwe dzięki badaniom przesiewowym. Przeprowadza się je w 3-4. dobie życia. Wcześniejsze wykonanie badania mogłoby dać wynik fałszywy, ponieważ enzymy pochodzące od matki mogą jeszcze wpływać na prawidłowe utrzymanie poziomu fenyloalaniny u dziecka. Różne metody diagnostyczne wykorzystywano w badaniach przesiewowych. Obecnie najszerzej stosowana jest metoda MS/MS (tandemowa spektrometria mas). Pozwala ona wykryć podwyższone stężenie aminokwasu fenyloalaniny oraz obniżone stężenie tyrozyny. Jeśli wynik jest nieprawidłowy, konieczna może być dalsza diagnostyka w celu potwierdzenia choroby.
Do badania potrzebna jest niewielka próbka krwi, która pobierana jest z pięty dziecka, a następnie nanoszona na specjalną bibułę.
Fenyloketonuria - leczenie
Nie ma skutecznego lekarstwa na tę chorobę. Leczenie fenyloketonurii polega przede wszystkim na wprowadzeniu odpowiedniej diety. Za optymalne rozpoczęcie terapii żywieniowej przyjmuje się okres do 10. dnia życia dziecka. Leczenie wdraża się, gdy stężenie fenyloalaniny wynosi > 360 µmol/l. Jeśli nie przekracza ono 600 µmol/l, terapia żywieniowa prowadzona jest co najmniej do 12. roku życia. Jeśli natomiast przekracza 600 µmol/l - leczenie fenyloketonurii jest konieczne całe życie. Należy też regularnie oznaczać poziom fenyloalaniny we krwi. Zazwyczaj, u noworodków i niemowląt badanie przeprowadza się raz na tydzień, a z wiekiem częstość jego wykonywania zazwyczaj ulega zmniejszeniu. Bezpiecznie jednak jest kontrolować poziom fenyloalaniny przynajmniej 1 raz na miesiąc.
W przypadku matczynej PKU, aby zapobiegać groźnym następstwom tej choroby u dziecka,
fenyloalanina w organizmie przyszłej mamy powinna być utrzymywana na poziomie 120-360 µmol/l. Dotyczy to zarówno okresu starania się o potomstwo, jak i samej ciąży. Może się również zdarzyć taka sytuacja, w której kobieta choruje na łagodną hiperfenyloalaninemię, ale nie jest jej świadoma. Wówczas, wystąpienie u dziecka typowych dla maluchów z tą chorobą objawów (np. małogłowiem) powinno skłaniać do wykonania badań u mamy, które pozwolą wykluczyć lub potwierdzić PKU.
Czy fenyloketonuria jest wyleczalna? Rokowania
Rokowanie pacjentów z fenyloketonurią zależy przede wszystkim od szybkości rozpoznania choroby i wprowadzenia odpowiedniego leczenia. Na pewno lepsze rokowania dotyczą pacjentów, u których PKU zdiagnozowano w krótkim czasie po urodzeniu. Szybkie wdrożenie terapii żywieniowej pomaga ograniczyć negatywny wpływ wysokich ilości fenyloalaniny na układ nerwowy. Dobre kontrolowanie choroby od urodzenia daje dzieciom szansę na prawidłowy rozwój. Jednak u części osób, u których PKU rozpoznano i leczono wcześnie również obserwuje się pewne zaburzenia neurologiczne, choć najczęściej są one łagodne. Nie wiadomo z czego mogą one wynikać. Niemniej jednak, im wcześniej zostanie wykryta PKU tym pacjenci mają większą szansę na prawidłowy rozwój.
Rokowanie u pacjentów z wcześnie wykrytą fenyloketonurią jest znacznie lepsze niż u pacjentów, u których choroba nie jest rozpoznana lub właściwie leczona. Dobrze kontrolowana PKU daje dzieciom szansę na prawidłowy rozwój.
Do czego może doprowadzić brak leczenia fenyloketonurii
U pacjentów z nieleczoną fenyloketonurią pojawiające się objawy są ściśle związane z poziomem fenyloalaniny we krwi. W klasycznej postaci tej choroby obserwuje się typowe, wymienione wyżej zmiany, takie jak niepełnosprawność umysłowa, fizyczna, zaburzenia zachowania, drgawki i zmiany skórne. Pacjenci mogą wymagać stałej pomocy przy wykonywaniu codziennych aktywności. Mają trudności w sferze emocjonalnej oraz społecznej. Uszkodzenia w obrębie ośrodkowego układu nerwowego są nieodwracalne, w związku z czym trudno jest oczekiwać, że nawet po wprowadzeniu w późniejszym okresie życia odpowiedniej diety, stan chorych ulegnie znaczącej poprawie.
Brak leczenia u osób z lekko podwyższonym poziomem fenyloalaniny nie musi prowadzić do niepełnosprawności psychoruchowej. U tej grupy pacjentów zazwyczaj obserwuje się zmiany neurologiczne, choć ich nasilenie może być łagodne.
Dawniej uważano, że nieleczona PKU skraca długość życia (średnia - ok. 57 lat). Obecnie jednak panuje pogląd, że niezależnie od wprowadzenia lub braku leczenia, PKU nie wpływa na długość życia. Warto jednak mieć na uwadze, że osoby z dużą niepełnosprawnością, bez odpowiedniego nadzoru są w większym stopniu narażone na różnego rodzaju wypadki, które mogą zagrażać ich życiu.
Dieta przy fenyloketonurii
Fenyloketonuria - dieta o niskiej zawartości fenyloalaniny jest podstawą leczenia. Celem terapii żywieniowej jest ograniczenie podaży fenyloalaniny z jednoczesnym zaspokojeniem potrzeb organizmu na wszystkie inne niezbędne składniki odżywcze. Jako że produkty bogatobiałkowe są często również bogate w fenyloalaninę, źródłem białka dla chorych są specjalistyczne preparaty. Można w nich znaleźć witaminy, składniki mineralne oraz wybrane aminokwasy, m.in. zwiększoną ilość tyrozyny, której poziom u pacjentów z fenyloketonurią jest obniżony. Ustalona została odpowiednia podaż białka u chorych, zależna m.in. od wieku, masy ciała i aktywności fizycznej. Spożywane posiłki muszą dostarczać też wystarczającą ilość energii. Jej źródłem są tłuszcze, owoce, słodycze oraz specjalistyczne produkty odżywcze.
Odpowiednia dieta wzbogacona o preparaty odżywcze zaspokaja zapotrzebowanie organizmu pacjenta na wszystkie potrzebne składniki odżywcze i jednocześnie pozwala utrzymać prawidłowy poziom fenyloalaniny.
Produkty bogate w fenyloalaninę, których należy unikać
Pokarmy bogate w fenyloalaninę, które zaleca się wykluczyć z diety osób chorujących na PKU to m.in.:
- mięso i podroby mięsne, w tym również produkty drobiowe i ryby,
- mleko i przetwory mleczne,
- jaja,
- orzechy i nasiona,
- rośliny strączkowe, np. groch, fasola, soczewica,
- kasze i inne produkty zbożowe,
- czekolada,
- produkty z żelatyną,
- aspartam - ulega on przekształceniom w organizmie m.in. do fenyloalaniny.
Produkty dozwolone w nieograniczonych ilościach to natomiast preparaty odżywcze dla pacjentów z fenyloketonurią, woda, herbata, oleje roślinne, margaryna, miód, dżemy i cukier. Można również spożywać warzywa i owoce, choć nie powinny być one podstawą diety. Dozwolone w ograniczonych ilościach są też produkty zbożowe o ograniczonej zawartości fenyloalaniny.
Preparaty odżywcze dla chorych na fenyloketonurię
Preparaty dedykowane pacjentom z PKU to np. Milupa PKU, PKU Lophlex LQ i PKU Anamix Junior. Żywność specjalnego przeznaczenia żywieniowego dla osób z fenyloketonurią jest odpowiednio zbilansowana pod kątem odżywczym. Dostarcza wszystkie niezbędne dla prawidłowego wzrostu i rozwoju składniki pokarmowe. Preparaty odżywcze różnią się między sobą postacią, składem oraz smakiem. Specjaliści powinni pomóc wybrać preparat odpowiedni dla danego pacjenta. Terapia żywieniowa zawsze powinna być prowadzona pod okiem doświadczonego w leczeniu fenyloketonurii lekarza. Preparaty żywieniowe dla osób z PKU dostępne są na receptę. Dla pacjentów z tym schorzeniem są one refundowane.
Jakość życia pacjentów z fenyloketonurią jest ściśle związana z rodzajem choroby i stopniem jej kontrolowania. Na pewno jednak szybkie rozpoznanie i wprowadzenie leczenia daje chorym największe szanse na sprawne, samodzielne życie. Od kilku lat działa w Polsce platforma dedykowana pacjentom z fenyloketonurią (#Fenymenalni), z której chorzy mogą czerpać wiedzę na temat odżywiania i dzielić się swoimi doświadczeniami. Organizowane są też specjalne warsztaty dedykowane osobom z PKU oraz wydawany jest magazyn z licznymi poradami dla pacjentów.
Piśmiennictwo:
- Stone W.L., Basit H., Los E. Phenylketonuria. [Updated 2023 Aug 8]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK535378/
- Szypowska A., Franek E., Grzeszczak W.J., Zięba M. et al. Treatment od classic phenylketonuria in Poland in the yeas 2009-2015 based on the database of the Polish National Health Fund. Pediatr Endocrinol Diabetes Metab 2020, 26 (3), 118-124, doi: https://doi.org/10.5114/pedm.2020.97464.
- Saal H.M., Braddock S.R., Bull M.J., Enns G. i inni. Matczyna fenyloketonuria. Pediatria po Dyplomie 2009, 13, 2, 13-20.
- Żółkowska J. Postępowanie dietetyczne w klasycznej postaci fenyloketonurii. Standardy Medyczne/Pediatria 2014, 11, 555-564.
